Урочы темæ: Хурæй тыхджындæр ницы ис Грамматикон темæ: лексикæ æмæ фразеологи

Урочы темæ:

Хурæй тыхджындæр ницы ис

Грамматикон темæ: лексикæ æмæ фразеологи.

Урочы хуыз:Интегративон урок.

Урочы нысантæ:1.Раззаг кълæсты лексикæйæ цы æрмæг рацыдысты, уый сфæлхат кæнын. Æрдзурын лексикæйы иуæгты текстаразæг нысаниуæгыл.

2. Скъоладзауты зонындзинæдтæ фæпарахат кæнын ирон æмæ алы адæмты мифологон æрмæджытæй æрдзон фæзындты тыххæй.

3. Ныхасы рæзтыл бакусын.

Урочы фæлгонц: 1. Тексттæ. 2. Презентаци «Хур æмæ адæймаг».

УРОЧЫ ЦЫД:

Фæйнæгыл – æмбисæндтæ:

- Зæххыл Хурæй тыхджындæр ницы ис.

- Зæхх æрдзæн йæ мад у, хур та – йæ фыд.

Ахуыргæнæг: Нæ урок арæзт у иу дзырды алыварс. Уыцы дзырд у «ХУР».

Хуры системæ у планетон системæ, йæ сæйрагдæр стъалы – Хур. Хурæн йæ 73 % у туаггуыр (водород), ис ма дзы æфсæйнаг, никель, кислород, азот, кремний æмæ æндæр буаргъæдтæ.

Хуры фæрцы Зæххыл ис цард. Хурæй аразгæ у алцы æппæты равзæрд, климат.

Хурæн йæ астæу ис апп (ядро), йæ алыварс хуры тæлы, фенæн æй ис, æрмæст хурдалынджы (в периоды полного солнечного затмения).

«Зæххыл Хурæй тыхджындæр ницы ис», - зæгъы ирон æмбисонд. Æрдзы цыдæриддæр ис, уымæн йæ рæзæн баст у Хуримæ. Æмæ кæд зæхх æрдзæн йæ мад у, уæд хур та йæ фыд у. Уый та уын иннæ ирон æмбисонд.

Зæххыл цыдæриддæр хорздзинадæй ис, уый абарынц Хуримæ. Кæсут-ма: «Хурау худы», «Хуры хуызæн адæймаг», «Хуры хуызæн сывæллон», «хурау нæ тавы», «Хуры цæстау», «Хуры тынау», …

Хуры кой æмбæлы узæлæн ныхæсты: «Ды мæнæн мæ Хур дæ», «Мæ Хуры хай рæсугъд чызгай, … » (Къ.), «Мæ хур акæнай, …», «О, мæ Хуры хай, рæсугъд чызгай, …» (зарæгæй),

Уыцы хъуыды æвæрд ис Джыккайты Шамилы æмдзæвгæ «Дыууадæс дзырды» дæр. «Ирон дзырдтæ мын хуртæ сты…», зæгъы поэт. Æмæ нымайы фарны дыууадæс дзырдтæ.

Ахуыргæнæг: Цы нысан кæны дзырд «хур»? Цавæр дзырд у? Куыд нæм æрхæццæ? Цавæр уырнæнтæ баст сты ацы дзырдимæ? Ууыл уыдзæн нæ абоны ныхас.

Абайты Васомæ гæсгæ дзырд «хур» у рагон ирайнаг, æмæ йæ куыд дзырдтой æмæ дзурынц, уымæ гæсгæ ивта афтæ: хwара-хор-хур

Ахуыргæнæг: Куыд амыдтой æрдзон фæзынд – «Хур» – рагон адæм, уый базондзыстæм ацы чысыл тексттæм гæсгæ.

1-аг текст.

Рагон адæм æрвон фæзындтæ бастой адæймагимæ, йæ буары хæйттимæ. Зæгъæм, Африкæйы цæрджытæ Хуры нымадтой, йæ дæлæрмттæй рухс кæмæн цæуы, ахæм адæймагыл. Йæ къухтыл хæрдмæ куы схæцы, уæд бæстæ ныррухс вæййы æмæ сбон вæййы, куы сæ ’руадзы, уæд та баталынг вæййы, бахсæв вæййы.

2-аг текст.

Рагон китайæгтæ куыд хъуыды кодтой, афтæмæй дуне у, 17 мин азы чи рæзыд ахæм стыр уæйыг (великан). Æгæр куы сырæзыд, уæд йæ буары хæйттæ – Арв æмæ Зæхх – кæрæдзийæ фæхицæн сты. Куы амард, уæй йæ галиу цæст Хур фестад, йæ рахиз та – Мæй, йæ хъæлæс та æрвнæрды хуызы баззад.

3-аг текст.

Рагон австрийæгтæм гæсгæ та Хур уыд, бæласыл арвмæ чи схызт, ахæм диссаджы рæсугъд чызг. Йæ рæсугъддзинадæй рухс кæны дуне, йæ хæларзæрдæ та адæмæн хъарм хæссы.

4-æм текст.

Рагон берзентæм гæсгæ та Æхсæв (Мæй) æмæ Бон (Хур) уыдысты хицæн хуыцæуттæ. Æхсæв уыд сылгоймаг-хуыцау Нюкта, Бон та, ома Хур нæлгоймаг-хуыцау Гелиос. Мæй арвыл фæцæуы сау бæхтæй ифтыгъд уæрдоны, Хур та, базырджын бæхтæ размæ кæй хæссынц, ахæм сыгъзæрин уæрдоны. Йæ боны балцы фæстæ Хур ныххизы фурдмæ, уым сбады сыгъзæрин бæлæгъы æмæ аленк кæны фæстæмæ скæсæны ’рдæм.

Ахуыргæнæг:

Солнечная повозка (дат. Solvognen) — миниатюрное скульптурное изображение повозки эпохи бронзового века, обнаруженное крестьянином в трундхольмском болоте на северо-западном берегу острова Зеландия в 1902 году и с тех пор являющееся жемчужиной собрания Национального музея Дании в Копенгагене (входит в датский культурный канон).

Ахуыргæнæг: Ацы таурæгътæй бæрæг у, æрдзы сусæгдзинæдтæ рагон адæммæ цымыдисдзинад кæй гуырын кодтой, æмæ сæ хуымæтæг хуызы бацамонынмæ кæй тырныдтой.

Хуримæ баст таурæгъ ис ирон адæммæ дæр. Байхъусæм æм.

5-æм текст.

ХУР ÆМÆ МÆЙ

Дуне срухс кæнынæн Хуыцау сфæлдыста дыууæ къорийы. Иу дзы хъуамæ уыдаид арвыл боныгон, иннæ та – æхсæвыгон. Дыууæ къорийæ алкæй дæр фæндыд боны цырагъ уæвын: уæд зæххыл уыдаид кадджындæр. Сæ хъаст бахастой Хуыцаумæ. «Ахсæв дыууæйæ дæр бафынæй кæнут. Æхсæв æмæ бон кæрæдзийæ куы хицæн кæной, уыцы сахат уæ арвгæрон раздæр чи фæзына, уый уыдзæн боны рухсдæттæг, иннæ та – æхсæвы», - быцæу ахицæн кодта Хуыцау. Къоритæй иу схуыссыд фæлмæн пакъуы базыл, иннæ та йæ быны сындзытæ бакодта. Фыццаг къори хуыссæгæй бафсæст. Рог æмæ тыхджынæй ссыди арвыл æмæ дунетыл тауын байдыдта йæ хъарм тынтæ.

Æрæджиау райхъал иннæ къори дæр. Скасти арвмæ æмæ федта йемæ ерысгæнæджы. Фефсæрмы, афæлурс æмæ йæ цæсгом нал бахъæцыд арвмæ ссæуын. Æрмæст фыццаг къори хæхты фæстæ куы фæаууон, уæд уый дæр ссыди арвыл æмæ акаст дунемæ ризгæ тынтæй. Уæдæй фæстæмæ арвыл кæрæдзи ивынц Хур æмæ Мæй.

Беседæ æмæ хæслæвæрдтæ:

- Цы базыдтам текстмæ гæсгæ? Куыд амоны ирон æмбисонд Хур æмæ Мæйы фæзынд арвыл?

- Цавæр дыууæ ныхмæвæрд персонажы ис тексты?

- Ссарут тексты, сæ архæйдтытæ, æууæлтæ чи æвдисы, ахæм ныхмæвæрд дзырдтæ (антонимтæ). Рафыссут сæ.

- Тексты ссарын антонимтæ.

Зæгъæм:

иу - иннæ,

боныгон - æхсæвыгон,

æхсæв - бон,

фæлмæн пакъуы баз – сындзытæ,

хъарм тынтæ - ризгæ тынтæ,

ссыди арвыл - фæаууон,

хур – мæй.

- Цы сты антонимтæ?

- Цавæр у антонимты нысаниуæг тексты?

Тексты ныхас цæуы дыууæ ныхмæвæрд æмбарынадыл, антонимтæ æвдисынц сæ миниуджытæ, æууæлтæ. Ныхмæвæрддзинад арфдæр ирддæр кæнынц.

- Дзырдтæм æмæ дзырдбæстытæм синонимтæ ссарын:

сфæлдыста –сарæзта, скодта,

къори – тымбылæг

боны цырагъ уæвын - бонæй рухс кæнын

рогæй ссæуын –рæвдз, æнцонæй

æрæджиау –фæстæдæр, байрæджы кæнгæйæ, æппын фæстаг

ерысгæнæг, ерысгæнджытæ – ныхмæлæууæг.

фæаууон – амбæхст, нал зынд

ризгæ тынтæ –мæнгæфсон, лæмæгъ тынтæ

хур – хурзæрин, хурты хурзæрин.

Ахъуыды кæнын æмæ зæгъын: Цæмæн пайдагонд æрцыд тексты дзырд «сфæлдыста» - йæ? ( Хуыцау сфæлдисæг у).

Цавæр лексикон аивгæнæн мадзæлттæ ма æмбæлы тексты?

1). Æнгом дзырдбæстытæ:

сæ хъаст бахастой

æхсæв æмæ бон кæрæдзийæ куы хицæн кæной

быцæу ахицæн кодта

хуыссæгæй бафсæст

тауын байдыдта йæ хъарм тынтæ

йæ цæсгом нал бахъæцыд

2). Метафорæтæ:

рог æмæ тыхджынæй ссыди арвыл

хъарм тынтæ

ризгæ тынтæй

3). Бирæнысанон дзырдтæ: зæхх, сахат, ахицæн кодта, бафсæст, рог, дунемæ.

4). Омонимтæ: хъаст (хъазт).

- Цæмæй хицæн кæнынц бирæнысанон дзырдтæ æмæ омонимтæ?

Бирæнысанон дзырдтæ сты ахæмтæ, цалдæр лексикон нысаниуæджы кæмæн ис – комкоммæ æмæ ахæсгæ. Уыцы нысаниуджытæ æнгом баст сты мидисæй.

Омонимтæ сты ахæм дзырдтæ, сæ зæлынад æмхуызон кæмæн у, сæ нысаниуджытæ та – алыхуызон. Абарут: хъазы пуртийæ –хъазы бумбули;уар хорздзинад – уар, къæвда, уар; уæлхъус риссы –лæууы йæ уæлхъус.

- Цавæр у лексикон аивгæнæн мадзæлтты нысаниуæг тексты?

- Цавæр лексикон фæрæзтæй баст сты хъуыдыйæдтæ?Лексикон бастдзинады фæрæзтæ ссарын.

Хъуыдыйæдтæ кæрæдзиуыл баст сты цæгон бастдзинадæй. 1-аг абзацы хъуыдыйæдты бастдзинады мадзæлттæ:

дыууæ къорийы – иу дзы, иннæ; дыууæ къорийæ – сæ, Хуыцаумæ - Хуыцау; къоритæй иу - фыццаг къори; хуыссæгæй бафсæст - ссыди арвыл, тауын байдыдта.

- Цы зонут Нарты кадджытæй Хур æмæ нарты адæмы ’хсæн бастдзинады тыххæй?

1. Абайты Васо термин «Нарт» ратæлмац кодта, куыд Хуры цот.

2. Хур у Нарты кадджыты персонажтæй иу. Цæры арвыл, ис ын цалдæр чызджы. Йæ чызг Ацырухс смой кодта нарты Сосланмæ. Кадæгмæ гæсгæ йæ Сослан байста йæ уæларвон курæгæй, Хур æм смæсты æмæ йæм марынмæ рарвыста Балсæджы Цалхы.

Ирон æвзагмæ ратæлмац кæнын. Текст хи ныхæстæй иронау радзурын.

Солнце – женское лицо. Оно ездит днем по небу на диване, устроенном из звезд.

Солнце любит обходить небо днем, тогда ему веселее, и когда оно окончит свой путь, то придет ночевать ко двору, встретит там брата-месяца и скажет ему: «Ну, братец-месяц, ступай ты на свой черед; обходи небо и смотри на землю, кто там спит, и кто нет, и мне скажи». Если ночью все люди спали, и везде было смирно, то утром солнце взойдет радостное, веселое и день будет хороший. Если же народ вел себя ночью не смирно, то солнце встанет пасмурное, и днем будет плохая погода.

- Цавæр хатдзæгтæ скæндзыстæм Хуры равзæрды тыххæй?

1. Ирон адæмон сфæлдыстады хур у нæлгоймаг, ис ын чызг. Нарты кадджыты Сослан ракуырдта Хуры чызг Ацырухсы.

Ирон мифологимæ хæстæг у бердзенты таурæгъ дæр.

2. Уырыссаг мифологийы Хур у рæсугъд чызг.

3.

Бацамонут æнгом дзырдбæстыты хъуыды. Синонимтæ æмæ сын антонимтæ ссарут.

Хур ыл ракаст – …;

Хуртæ æмæ дзы мæйтæ кæсынц – …;

Йæ хур æрныгуылд …;

Хурау æй батавта – …;

Хурмæ баззайын – …;

Хур фенын кæнын – …;

Хурæй бафсæдын – …;

Хур бирæ ахæссын – …;

Хур сыл не ’ххæссы – …;

- Дзырд Хур-æй пайдагонд цæуы куыд комкоммæ, афтæ ахæсгæ нысаниуæджы дæр. Зæгъут, цавæр нысаниуæджы æвæрд ис ацы дзырд хъуыдыйæдты.

1).Хур æркаст, нывæнды хохæй хохмæ тын… (Къ.)

2). Гъеныр хæрзбон, мæ хур! Нал мæ уындзынæ… (Къ.)

3). Тæхуды, абон та кæй тавынц

Сæ хъармæй рухс хурау фæлмæн, … (К.М.)

4).Хур, ракæс ды, æмæ ныттар уа мæй

Хæлæггæнгæ, æнæуи дæр фæлурс у… (Ш).

- Æрхъуыды кæнут, ацы дзырд комкоммæ æмæ ахæсгæ нысаниуæджы кæм ис, ахæм хъуыдыйæдтæ. Спайдагæнæн ис ирон литературæйы уацмыты рæнхъытæй.

- Бацамонын æмбисæндты хъуыды:

- Хур адæмæн иумæйаг у.

- Адæмы дарæг – хур æмæ сыджыт.

- Хур адæмæн æнæуæрст у.

- Хур йæхимæ халсар ыздахы.

- Хурæй тыхджындæр ницы ис.

- Зæхх æрдзæн йæ мад у, хур та – йæ фыд.

- Хур дæр æппæты æмхуызон нæ тавы.

- Хур бæсты сæры тых у.

Хæс: æмбисæндты ’хсæн ссарын синонимонтæ.

- Бакæсут уырыссаг адæмы æмбисæндтæ хуры тыххæй. Ирон æмбисæндтимæ сæ абарут. Ссарут синонимон æмбисæндтæ.

- Солнышко на всех ровно светит.

- И сокол выше солнца не летает.

- Солнца не закроешь, а правду не скроешь.

- Солнце встанет, так и утро настанет.

- При солнышке тепло, при матери добро.

- Придет солнышко и к нашим окошечкам.

- От солнца бегать — света не видать.

- На солнышко во все глаза не взглянешь.

- И красно солнышко на всех не угождает.

ХУРЫ НОМ ИРОН МИФОЛОГИЙЫ АРÆХ КÆЙ ÆМБÆЛЫ, УУЫЛ ДЗУРÆГ СТЫ АЦЫ ÆРМÆДЖЫТÆ

Хурзæрин – Хуры бардуаг. Хурмæ кувгæйæ, ирон лæг дзуры Хурзæрины ном.

Уымæй куры æхцон хуры хъарм, ууыл фæдзæхсы йæхи, цæмæй зæхх бахиза хурвæлтæрæй, хурсыгъдæй.

- Бацамонын дзырдты нысаниуджытæ, синонимтæ сæм ссарын:

Бардуаг – æххуысгæнæг

Æхцон – æнцон

Фæдзæхсы – куры, йæ бар кæны

Хурвæлтæр – хур æгæр куы сфæлтæры, æгæр куы скарз вæййы.

Ирон адæммæ ис Хурхæтæны мæй – июны мæй.

Хуры быдыр – ис ахæм быдыр Нарты кадджыты.

Хорческæ – Хуры чызг, хуртæ йæ дæллагхъуыртæй худынц. Уацары уыд базырджын авдсæрон уæйыг Хъæндзæргæсмæ. Батрадз æй суæгъд кæны æмæ йæ йæ фыд Хæмыцы бинойнаг скæны.

- Ацы тексты дзырдхур-æй пайдагонд цæуы бирæон нымæцы. Раст у уый? Цæуыл дзурæг у?

Адæмы уырныдта, иуæй-иу космосон предметтæ иугæйттæ кæй не сты, æмæ уымæ гæсгæ адæмон сфæлдыстады æмбæлæм: «Хуртæ æмæ дзы мæйтæ кастис, афтæ рæсугъд уыд», «Хурты хур», «Уæлæрвты ратæх-батæх кæны».

Хæс: Ирон æвзаджы дзырдтæн ис куыд лексикон, афтæ грамматикон нысаниуджытæ дæр.

Дзырд Хур-ы формæ аивæм. Морфологион æгъдауæй йæ равзарæм.

Хурæй тыхджындæр ницы ис.

Хурæй.

1. Номдар, йæ райдайæн формæ – хур.

2. Сæрмагонд номдар – астрономион ном.

3. Иртæстон хауæны æвæрд.

4. Иууон нымæц.

5. Йæ синтаксисон функци – æххæстгæнæн.

Хурхортæ – Хур иудадзыг хæрам тыхты ныхмæ кæй у, уымæ гæсгæ йæм уыдон бахъав-бахъав кæнынц бахæрынмæ. Хонынц сæ Хурхортæ. Уыдон æй бирæгъты хуызы арвыл сурынц æмæ сурынц. Куы йæ баййафынц, уæд æй хæрын байдайынц, фæлæ сæ адæм сæ хъæр-хъæлæбайæ, топпы гæрæхтæй фæтæрсын кæнынц, асурынц сæ. Æмæ та Хур йæ цалхы дзагæй Арвыл стулы. Хурхортæ уæлахиз куы фæкæнынц, уæд боныгон вæййы хурдалынг.

6-æм текст.

ÆРТХУРОН

Æртхурон уНогбоны гуыдын. Æфсинтæ йæ егъау хурдзалхы хуызæн уæрæх ныззилынц. Скæнынц æй Ног азы, цæмæй сæ къонайы Арт æмæ Хуры иудзинад фидар уа. Хур у царддæттæг, æмæ сæ минæвар æдзухдæр сæ къонайы куыд уа, цардыхос сын куыд хæсса, уый нысанæн. Хуымæтæджы йын не скувынц: «Бур Æртхурон, уæларвмæ цæуыс, нæ хорз хабар нын фæхæсс, хорз æмæ дзæбæхтæ нæм æрхæсс». Хуымæтæджы йæ бур нæ хонынц, хуымæтæджы йæ Хуры хуызæн нæ кæнынц.

Æртхуроны æвæрд ис бинонты фидæн. Йæ хуылфы-иу ын бакодтой æвзист æхца, хоры нæмыг, фыды мур æмæ æндæртæ. Скувыны фæстæ-иу æй, бинонтæ цал уыдысты, уал дихы куы акодтой, уæд-иу йæ карсты кæмæн цы разынд, уымæ гæсгæ цинæнхъæл уыд йæ фидæнæй: æхцаимæ – уыдзæн æхцаджын, нæмыгимæ – хорджын, фыды муримæ – фосджын …

(Цгъойты Хазби)

Беседæ æмæ хæслæвæрдтæ:

- Цавæр дыууæ дзырдæй арæзт у дзырд «Æртхурон»?

- Цæуыл дзурæг у уый?

- Текстæй рафыссут вазыгджын дзырдтæ, сæ арæзт сын бацамонут.

(Æртхурон, Ногбон, хурдзалх, царддæттæг, цардыхос, цинæнхъæл).

7-æм текст.

Æртхурон нæ фыдæлтæ хуыдтой, Ног азы Ног хурæн цы дзаджджын гуыдын кодтой (нæ цард дæр афтæ дзаджджын уа, зæгъгæ), уыцы хурдзалх стыр чъири.

Хæдзары хистæр-иу скуывта Арт æмæ Хуры зæд Æртхуронмæ:

«О, Æртхурон!

Хурты хурон,

Бур Æртхурон!

Хуыцауы минæвар дæ,

Æмæ йæм нæ дзæбæхдзинæдтæ фæхæсс,

Махæн та æнæниз цард

Æмæ бирæ хорздзинæдтæ æрхæсс,

О, Бур Æртхурон!

Мæнæ дæ кувинаг гуыдын куыд дзаджджын у,

Афтæ дзаджджын æмæ адджын

Скæн нæ мæгуыр бинонты цард дæр».

(Чеджемты Æхсар)

Хæс: ссарын, дзырд «хур» кæм æмбæлы, ахæм вазыгджын дзырдтæ: Хурзæрин, Æртхурон (Хурыгуыдын) Хорческæ, Хурхортæ, хурсыгъд, хурвæлтæрд, хуртуан, хурæнгæс, хурбадæн, хурдзалх, хурдалынг, Хурхæтæн,

Хæдзармæ куыст: бацæттæ кæнын сочинени-тæрхæттæ «Хур – царды фæдисон».

ХУР ÆМÆ НАРТЫ ФÆЗЫНД

Дзырдтой нæ буц фыдæлтæ раджы, мæнг дуне, дам уыди фынæй, æмыр æмæ саудалынг. Стæй арвыл фæзынди мæйы зынг, стъалыты æрттывд, æмæ кæрæй-кæронмæ нывæндгæ рацыд Æрфæныфæд. Уыйфæстæ ссыгъди сæуæхсид, æмæ цъæх арвыл фæзынди хуры цалх. Арвы цæссыгæй зæххыл сæвзæрди алцы ’ппæт дæр: хæхтæ, ’мæ дон, бæлас æмæ дыргъ, кæрдæг æмæ хор. Фæзындысты сырдтæ. Уалынджы хуры тæвдæй сулæфыд фурд, æмæ фæзындысты Донбеттыртæ. ... Стæй сæ рухсы ’ндæрг фæрдыгау цæхæртæ ацагъта æмæ арвæй фесхъиудта зынджы стæлфæн. Æмæ куы æрхаудта, уæд сау фæнык фестади зæххыл. Уыцы æрвон арты сыгъдонæй Хуыцау сфæлдыста Нарты.

Адрес публикации: https://www.prodlenka.org/metodicheskie-razrabotki/477348-urochy-tem-hurj-tyhdzhyndr-nicy-is-grammat