Башҡорт халыҡ йыры «Таштуғай»

Ма6сат: Йыр риүәйәтенә таянып, уның йөкмәткеһен аңлау, варианттарын сағыштырыу; у6ыусыларҙың ижади фекер4әренү1тереү; халы6 тарихына, ижадына ихтирам тәрбиәләү.

Йыһазландырыу; Р.Шәкүр «Сыңрау торналар иле», С. Галин «Телас6ысы-халы6та» китаптары, комьютер, проектор.

Дәрес барышы; 1 Ойоштороу өлөшө.

Эпиграф:Таштуғай6ай, һинең 6амышыңды

Е46урай6ай итеп тартайым.

Таштуғай4а, һинең кәкүгең ю6,

Ү4Урал6айыма6айтайым.

(Баш6ортхалы6 йыры «Таштуғай»)

2 Инеш өлөш.

У6ытыусы: Донъяла баш6орт йыры, башҡорт моңо тигән мөғжизә бар. Мең йыллыҡтар буйы Урал күкрәгендә яңғырап, илгә- көнгә ыры1, ҡотҡундырып, күңелдәргә бөтмә1- төкәнмә1 көсһәмҡеүәт биреп ағыла был илаһи моңдар. Шундай йырҙарҙың ниндәйҙәре менән бе4 таныш әле?(Урал, Эскадрон, Йәйләүлек)

Бөгөнгө дәрестә башҡорт халы6 йырҙары тарихын өйрәнеүҙе дауам итеп, “йөрәктәрҙе тетрәндерерлек халы6 романы” булған “Таштуғай” риүәйәте, уныңбашҡортҡатын-ҡыҙҙарының аяныслы яҙмышын сағылдырған тарихының ерлегендәһөйләшербе4.

3 Яңы тема.

Уҡыусылар,башҡорт халы6 ижады жанрҙары булара6, легенда һәм риүәйәт бер-береһенән нисек айырыла?( Халы6 тормошонда, тарихта булған мөһим хәл-ваҡиғалар, тарихи шәхестәр тураһында һөйләгән сәсмә әҫәр- риүәйәт, ә фантастик элементтарҡулланылғаны- легенда тип атала). “Таштуғай”йырының риүәйәтен аңларға беҙгәйырҙыңһүҙҙәреяҙылған һәм һүрәттәр төшөрөлгән ете ҡурай тажы ярҙам итер.

А. Һүҙлек эше;. Яусы- йола буйынса егеткә кәләш әйттереү өсөн ҡыҙ һоратып барған кеше; сор ҡурай-ҡатын-ҡыҙ уйнаған ҡыҫҡаҡурай.

Б. “Таштуғай”йырының варианты менән танышыу.

Таштуғайҡай буйы ҡола ялан,

Ҡошҡайҙары һайрай ташында.

Серҙәремде кемгә һөйләйем һуң,

Ҡайғы- хәсрәт төштө башыма.

Таштуғайҡай ере- ҡола ялан,

Ышыҡланам тиһәң дә, сауҡа ю6.

Биргән генә кейәүен, атай теремек түгел,

Сер һөйләр ҙә инем, йүне ю6.

Таштуғайҙың һайрар ҡоштары ю6,

Моңло ҡошҡайҙары ла ҡаҙ икән.

Урал тупраҡтары мине үҙенә тарта,

Әллә ғүмеркәйем аҙмы икән.

Таштуғай ҙа буйы –елле ялан,

Сәскәләре ҡойола ел менән.

Ғүмеркәйем минең үтеп бара

Ҡайғы- хәсрәт менән, моң менән.

Таштуғайҡай һинең ҡамышыңды

Сор ҡурайҡай итеп тартайым.

Таштуғай6ай, һинең кәкүгең ю6,

Ү4 Уралҡайыма ҡайтайым.

(Йырҙың был варианты Р.Шәкүрҙең «Сыңрау торналар иле» китабынан алынды, 337-се бит).

В. Экранда ете таж күренә.Уларҙа йөкмәткене асырлы6 һүрәттәр төшөрөлгән); а) тарих һөйләүсеаҡһаҡал; б) ҡыҙ менән егеттең у6-һаҙаҡтан атыуы; в) ат; г) Байғүбәк менән Көнһылыу; д) Әлми менән Көнһылыу; е) ҡәбер ташы; ж) “Таштуғай” һүҙе.Өйҙәуҡылған риүәйәт буйынса, уҡыусы тарафынан экрандағы һүрәттәргә аныҡлыҡ индерелә. Ат тураһында өҙөкуҡыла. Һәр этап һайын экрандағы ҡурайҙың таждары әйләнә бара. Тәүге тажда түбәндәге юлдар яҙылған;

1.”Серҙәремде кемгә һөйләйем һуң...” тип моңая Көнһылыу.

Серләшеп алайы6 әле, уҡыусылыр. Һе4ҡыҙ менән егеттең бер-береһенә булған изге хистәре, яратыуы тураһында уҡынығыҙ. Ә нимә һуң, һеҙҙеңсә, яратыу? (Уҡыусыларҙың яуаптарын дөйөмләштереү. Экранда түбәндәге юлдарҙы асыу; Яратыу- ата- әсәйҙе,туғандарҙы, баланы, Тыуған илде, Ватанды, тәбиғәтте, тормошто, бер-береңде, үҙеңде).

-Һине башҡалар яратһын өсөн ниндәй сифаттарға эйә булырға кәрәк? (Һөйкөмлө, алса6,ярҙамсыл...)

- Малайҙар, ә һеҙгә ниндәй ҡыҙҙароҡшай? (Ябай, ихлас, матур)

- Ҡыҙҙар,малайҙарҙың ниндәй сифаттарын хуплайһығы4? (Уңған, үткер, батыр, тырыш)

Эйе, ысынлап та, халы6мәҡәлендәгесә, “Һүҙе яғымлының үҙе лә матур, теле матурҙың күңеле лә матур”. Шуға ла матур һөйләшеп, алса6 йылмайып торған асы6йөҙлөкешеләрҙетиҙерәк ү4 итәләр.

2. «Ерҙәр урап кире ҡайтайым...»- тип ү4 иленә атлыҡҡанКөнһылыуҙыңхыялдарҙа булһа ла ниәтен үтәйек. Йылдар ғына түгел, быуаттар төпкөлөнән ишетелеп, күңел кисерештәрен белдергән моң- ауазды тыңлайы6.

Был йырҙыбашҡара белеү ҡеүәһе бары тик башҡорт йырының тылсымлы серҙәрен йәне менән тойоусы оҫталарҙың өлөшө.( “Таштуғай” йыры яңғырай)Һорауҙар;

- Көнһылыу менән Байғүбәкҡайҙа таныша? (Халы6 йолалары тураһында һөйләшеү).

- Ни өсөн уларҙың бер-береһен яратыуын серҙәш еңгәләренән башҡа бер кем дә белмәй?

(Милләткә хас әҙәплелек тураһында әңгәмә)

3. «Таштуғайҡай буйы ҡола ялан...» -тип үҫәргәняҡтарынер3енмәй моңая ҡатай ырыуы һылыуы Көнһылыу.(Бер уҡыусы,Башҡортостан картаһынан Хәйбулла районындағы Таштуғай һәм Турат ауылдарын к9рһәтеп, риүәйәттең тарихи ерлеге тураһында һөйләй.)

Риүәйәттәр нигеҙендә тарихта булған хәл-ваҡиғалар ята. Ысынлап та, ялан ерҙәр, киң далалар ҡуйынында ул Ташлы туғай буйҙары.

Ҡатай илендә, йәмле Урал тауҙары итәгендә үҫкән Көнһылыу үҫәргәндәр араһына килен булып төшә. Хәйер, ҡайһы бер варианттарҙаКөнһылыуҙың атаһы Көтөр батыр ҙа, сығышы менән, боронғо үҫәргәнбашҡорто. Заманында ул ҡа4аҡтар менән ҡаршылыҡҡа килеп, ҡатайҙар яғына күсеп киткән була. Был да тарихидөрөҫлөккә тап килә. Таштуғай яҡтарындаҡа4аҡ йө4-ҡиәфәтенә тартым башҡорттар йәшәй. Был вариантты 30-сы йылдарҙа сәсән, фольклор белгесе Мөхәмәтша Буранғолов Хәйбулла районы Турат ауылынан яҙып ала.

Ҡайһы бер варианттарҙа Бөрйән яғынан Таштуғайға килен булып төшкән ҡыҙ ят ерҙе ерһенмәй, аҡылға бер төрлө ирен яратмай. Көнһылыу-Байғүбәк мөхәббәте был вариантта бөтөнләй телгә алынмай. Килененең моңһоулығын ҡайныһыһиҙә; “Нишләп бе4 был баланы, бәйле ҡолондай, интектереп тотабы4,ҡайтарырға кәрәк, ү4 тиңен тапһын ”,-ти ул Көнһылыуҙың бейеменә.

Уҡытыусы: Һәр төбәктең ү4 йәме, ү4 матурлығы була. Даланың да сихриүҙенсәлеге бар.

Икһе4- сикһе4 киңлек, елә1 ел, сал ҡылған... Турат ауылы янындағы битләмдә бер генә ағас ултыра. Миңә ул ҡатай еренән Турат тояғына йәбешеп килгәнорлоҡтанүҫепсыҡҡан кеүек тойолдо. “Турат сағылы”, “Көнһылыу ташы” тип аталған ерҙәр бар бында.

4. “Һағынамын, атай, Уралымды,”- тип һағышлана Көнһылыу.

- «Дуҫынан айырылған ете йыл илар, иленән айырылған илле йыл илар»,- ти халы6мәҡәле. Ү4 еренән айырылған ҡыҙ ят ерҙәрҙе ү4 итмәй яфалана. Көнһылыуҙың ү4 илен һағыныуын белдергән юлдарҙы табығы4.( Урал тупраҡтары мине үҙенә тарта; Таштуғайҡай, һинең кәкүген ю6, ү4Уралҡайымаҡайтайым.)

5. «Батыр егет яуҙанҡурҡырмы,

Ат ҡушаҡлап сапмай ятырмы?»- тип киңәйә бирә Көнһылыу.

А. Әгәр, Байғүбәк урынында булһағы4, һе4 нимә эшләр инеге4? ( Тәүәкәллек, ҡыйыуһыҙлыҡ тураһында әңғәмә.)

Б. ( Байғүбәк, Көнһылыу, Әлмигә характеристика бирелә, таблица тултырыла һәм йыйып алына.) Миҫал;

6. «Ҡыҙарып та атҡан елә1 таңым

Һин тибәрҙең, атай, эңергә,»- тип атаһына үпкәһен белдерә Көнһылыу. Был юлдар сеңләүгә лә оҡшап китә. Һорауҙар;

А. Һе4 нисек уйлайһығы4,Көнһылыуҙың атаһы дөрө1 эшләгәнме? (Әңгәмә)

Б. Урал буйҡайҙары, ай, шишмәлек,

Йөрәктәрҙебаҫа эскәндә.

Туры ат менән ҡасып киткән булһам,

Ел дә етмә1 ине иҫкәндә.- тип йырлай һылыу. Ә ни өсөн үҙеҡасмай? (Бе4, балалар, нимә генә эшләһәк тә, иң беренсе әсәй менән атайҙы уйларға, уларҙы мөмкин тиклем борсомаҫҡа тейешбе4:Ҡыйыулығы етмәй; Йолаларҙы аша атлай алмай.)

В. Ни өсөн Көтөр батырҙыҡыҙының үлеме аптырата? (Көнһылыу сабыр, түҙемле, бар кисерештәрен күңелендә һаҡлаусы нескә күңелле ҡатын-ҡыҙ була.) (Бөгөнгө заман менән бәйләп, ата- әсә һәм бала мөнәсәбәте тураһында әңгәмә).

7. “Алыҫтарҙан күгәреп, ай, күренгән

Иҙел башы Ирәмәл таумы икән?”,- тигән юлдарҙа бар «Таштуғай»ҙа. Дауамы нисек?( Ҡошоң һайрай,Урал, егетең ю6, Байғүбәгем иҫән- һаумы икән?)

Башҡорт халы6йырҙарында әйтер уй-фекер, ғәҙәттә, һуңғы ике юлда бирелеүсән. * һе4 белгән йырҙарҙың тәүге юлдарында ниҙәрхаҡында әйтелә?

Йомғаҡлау: Бөгөн бе4башҡорт рухының йыр-моң теле менән әйтеп бирелгән иң һоҡланғыс хазинаһы- «Таштуғай» йырын, уның риүәйәтен өйрәндек.

Фани донъяла кеше ҡулы менән эшләнгән матди байлыҡтың юҡҡа сығыуы ихтимал, ижад иһә - быуындан- быуынғаҡала килгән мәңгелек рухи байлы6. Башҡорт халы6 йырҙары – ата-бабаларыбыҙҙан киләсәк быуынға тапшырылған иң изге аманат , уларға битараф булыу тарихҡа ла битарафлыҡты аңлата.Һе4 ошо тетрәткес йырҙарыбыҙҙы, уларҙың тарихын өйрәнеп, килер быуынға еткереүселәр булырһығы4, тип ышанам. Үҙең белгәнде яттан һөйләү хәтер ныҡлығын, зиһен тәрәнлеген тәрбиәләй. Йыр, риүәйәттәребеҙҙе уҡып,өйрәнеп кенәҡалмайынса, башҡаларға ла һәйләһәге4, халы6 ижадын һаҡлауғаҙурөлөш индерерһеге4.

Баш6ортостан Республика3ы Белорет муниципаль районы 1-се 3анлы Инй8р д2й2м

белем бире9 м8кт8бе

«Баш6орт халы6 йыры «Таштуғай» һәм уны7риүәйәте» тема3ына асы6 д8рес.

Баш6ар4ы: баш6орт теле 38м 848би8те

у6ытыусы3ы-Мин3ажева Л.М.

Инй8р- 2016 йыл.

Адрес публикации: https://www.prodlenka.org/metodicheskie-razrabotki/479396-bashort-haly-jyry-tashtuaj