Доклад на МО «Адыгэ шэн-хабзэр литературэм иурокхэм еджапIэм зэрэщызэрагъашIэрэр»

Адыгэ шэн-хабзэр литературэм иурокхэм еджапIэм зэрэщызэрагъашIэрэр.

Адыгэхэр дунаем анахь лъэпкъыжъэу, ицlыфышъхьэкlэ макlэу къытенагъэмэ ащыщых. Сыбзэ сигупсэ, сихабзэ сшlодах. Ау тилъэхъанэ пштэмэ, нахьыжъмэ къинкlэ тфаухъумэгъэ адыгэ шэн-хэбзэ дахэхэм чlэнэгъэшхохэр, зэхъокlыныгъэшхохэр афэхъугъэх. Цlыфым ыпсэ игъашl, идунай. Бзэм нахьыбэрэ рыгущыlэхэ къэси нахь бэгъашlэ мэхъу, лэжьыгъацэу чlыгу гъэбэжъум халъхьагъэр зэрэбагъоу лlэшlэгъу пчъагъэкlэ лъэпкъым ихъишъэ лъегъэкlуатэ. Тиадыгэ лъэпкъ ихъишъэ зынэсыщтыр непэ зэпхыгъэр тэры, кIэлэегъаджэу гурыт еджапIэхэм Iоф ащызышIэхэрэр ыкlи сабыеу едгъаджэхэрэр ары, сэ сишIошIыкIэ. Непэрэ мафэм ныбжьык1эхэм гъэсэныгъэ-п1уныгъэ тэрэз ягъэгъотыгъэнымк1э анахь мэхьанэ ин зи1эмэ зэу ащыщ еджап1эр. Мыщ лъэпкъым ибаигъэ, ианахь шэн-хэбзэ дахэмэ сабыйхэр щапсыхьэх, гъэсэныгъэм икууп1эхэм щыхащэх, ш1ум, дэхагъэм щыфагъасэх.

Сэ Джамбэчые еджап1эм сырикlэлэегъадж. Адыгабзэмрэ адыгэ литературэмрэ еджапIэм щясэгъэхьых. Непэ еджапlэм пшъэрылъ анахь инэу зэшlуихын фаер цlыфым ипlун-егъэджэн. Неущрэ мафэм илlыкlох ныбжьыкlэхэр, ахэм улэоу адэтшlырэм елъытыгъэщт тищыlакlэ рыкlощтыр. Ащ изакъоп, щыlагъэрэ, гуфэбэгъэ хьалэлыгъэрэ хэлъэу, гукlэгъу, акъылыгъэ зыхэлъ зекlуакlэкlэ ныбжьыкlэмэ уадэзекlомэ, цыхьэ зыфябгъэшlымэ, ар зэкlэ текlоныгъэу плъытэмэ хъущт. Цыхьэ къыпфэзышlырэм lоф нахь дэшlэгъошlу.

Лъэхъанэ чыжьэмэ къапкъырыкlызэ, къыднэсыжьыгъэ шэн-хэбзэ дахэхэр ныбжьыкlэхэм зэрахэтлъхьэщтым ипшъэрылъ зыщыдгъэцакlэхэрэм ащыщ адыгэ литературэм иурокхэр.

Адыгэ литературэм иурокхэм язэгъэшlэн гурыт еджапlэм мурадэу къыгъэуцухэрэм ащыщхэр непэ ягугъу къэсшlы сшlоигъу:

1. Адыгэ шэн-зэхэтык1эхэр аш1энхэр, шъхьэк1эфагъэ къызхагъафэу адыгэ шэн-хэбзэ зек1ок1э дахэхэр зэрахьэ хъунхэр;

2.Яхудожественнэ-творческэ ык1и ш1эныгъэ хэхъоныр, художественнэ произведениехэм яджэхэ хъумэ эмоциональнэ фыщытык1э фыря1э хъуныр;

3. Учебнэ ык1и научнэ ш1эныгъэхэр къэзытрэ текстхэм 1оф адаш1энымк1э къулайныгъэхэр къа1эк1эхьанхэр;

4. Адыгэ Республикэм икультурэ, итарихъ, адыгэ писательхэм поэтхэм атхыгъэ произведениехэм нэ1уасэ афэхъуныр, дэгъур, дэир къыгуры1оу этическэ еплъык1эхэр и1э хъунхэр;

5.К1элэеджак1охэм художественнэ текстым иш1уагъэк1э я нравственнэ опыт хэхъоныгъэхэр ыш1ынхэр; дэгъумрэ дэимрэ къагуры1онхэр; Россием, Адыгеим, нэмык1 хэгъэгухэм ащыпсэурэ ц1ыф лъэпкъ зэфэшъхьафхэм якультурэ лъытэныгъэ афаш1ы хъунхэр;

6. Ц1ыфым гъэсэныгъэу ык1и п1уныгъэу хэлъыр зынэсырэр къэзгъэлъагъорэр жабзэу 1улъыр, ащ ибайныгъ, ар зэригъэ1орыш1эшъурэр ары. Бзэр дэгъоу, 1упк1эу, тэрэзэу ыгъэфедэшъуным пае грамматикэмк1э правилэхэр ыш1энхэ фае. Дахэу, щэрыоу, къабзэу, зэгъэк1угъэу к1элэц1ык1ум бзэр ыгъэфедэным пае литературнэ шапхъэхэр 1эк1элъынхэ фае. Ахэр зэк1э ш1огъэш1эгъонхэу ы1э къыригъэхьанхэм пае уахътэм дезыгъэштэрэ ек1ол1ак1эхэр къыфигъотхэзэ к1элэегъаджэм и1офш1эн зэхищэнэу щыт.

Ныдэлъфыбзэр ныбжьык1эхэм яп1уныгъэ-гъэсэныгъэк1э амалыш1оу щыт. «Чыр ц1ынэзэ умыуфэмэ, гъумэ пфэуфэжьыщтэп», - а1о адыгэмэ. Тилъэпкъ инеущырэ мафэ хахъо и1эу, гъэхъэгъэ инхэр ыш1ыхэу, ищытхъу зи1этызэ псэу тш1оигъомэ, непэ тиныбжьык1эмэ яп1ун-гъэсэныгъэ тына1э инэу тедгъэтын фае. Егъаш1эм тиадыгэ лъэпкъ зыгъэдахэу, зыгъэлъап1эу, шэн - зек1ок1э дахэу ти1эхэр, ук1ытэ зэрэтхэлъыр, зэде1эжьыныр, гук1эгъуныгъэр, шъхьэк1эфэныгъэр, ц1ыфыгъэр, зэфэныгъэр, шьыпкъэныгъэр ары. Ахэр икъу фэдизэу к1элэеджак1омэ ягъэш1эгъэнымк1э, агурыгъэ1огъэнымк1э, ящы1эныгъэк1э хабзэ-бзыпхъэу афэш1ыгъэнымк1э ныдэлъфыбзэм иамалхэр чанэу дгъэфедэнхэ фае.

Лъэпкъыбзэр нахь куоу аш1эным пае, ш1у алъэгъуным пае, урокым имызакъоу еджап1эм 1офыгъо зэфэшъхьафхэр щызэхэтэщэх. Хабзэ тфэхъугъэу илъэс къэс тиеджап1эхэм ныдэлъфыбзэм имафэу «Убзэ зэгъаш1э, уилъэпкъ гъэдахэ», «Адыгэ шъуашэм имаф», «Сыдэу дахэ мы тихабзэр» игъэк1отыгъэу щыхэтэгъэунэфык1ы; з зэнэкъокъу джэгук1эхэу «Губзыгъэхэр», «Гулъытэ чан зи1эхэр», пчыхьэзэхахьэ зэфэшъхьафхэр щызэхэтэщэх. К1элэеджак1охэм яшъыпкъэу еджап1эхэм щык1огъэ зэнэкъокъухэм зыфагъэхьазыры, ахэлажьэх. Сочинениехэр атхых, усэхэм къяджэх, зэхалъхьэх, орэдхэр къа1ох, хырыхыхьэхэр, гущы1эжъхэр нахьыбэу зыш1эхэрэр къагъэнафэх. Мыщ ягуапэу къыхэлажьэх сабыйхэм янэ-ятэхэри. Мыщ фэдэ пчыхьэзэхахьэхэр нахьыбэрэмк1э адыгэ джэгу дахэк1э тэухыжьы. Джэгур адыгэ хабзэм тетэу, шэпхъэ гъэнэфагъэхэр къыдалъытэзэ ежь к1элэеджак1омэ зэращэ, ны-ыхэр, хьак1эу къек1уал1эхэрэри ягуапэу джэгум хэлажьэх.

Мыхэмэ афэдэ пчыхьэзэхахьэхэм, зэнэкъокъухэм лъэпкъым ыбзэ идэхагъэ, ибаигъэ, ищэрыуагъэ к1элэеджак1охэм ащызэхаш1э, ялъэпкъ культурэ ш1улъэгъоу фыря1эр нахь щагъэпытэ, хахъо щыфаш1ы. Ш1эныгъэу ык1и къулаиныгъэу щагъотырэм дык1ыгъоу п1уныгъэ-гъэсэныгъэ тэрэз я1эу, ц1ыфыгъэр, адыгагъэр яшапхъэу щы1энхэу ныбжьык1эхэр щап1ух. Адыгабзэр дэгъоу аш1эным, ащ рылэжьэнхэм, рыпсэунхэм пае 1оф гъэнэфэгъабэу тш1эрэм дык1ыгъоу адыгэ шэн-хэбзэ дахэхэр ахэлъыхэу, ахэмэ арыгъуазэхэзэ псэунхэм тына1э инэу тетэгъэты.

Адыгабзэм иегъэджэнк1э бгъэфедэн плъэк1ыщт материалэу щы1эр бэп. Арышъ, бзэу зэхьыл1агъэм емылъытыгъэу, бзэ пстэуми яхьыл1агъэу зэхэубытэгъэ теоретическэ зэфэхьысыжьхэр адыгабзэмк1и бгъэфедэн плъэк1ыщт. Урокыр къыгъэгъэш1эгъонынэу технологие зэфэшъхьафхэр бгъэфедэн плъэк1ыщтых: проектнэ технологиер, информационнэ технологиехэр, технологиеу дебаты ык1и тестхэр.

Щыlэп цlыф лъэпкъ илитературэ рымыгушхоу. Тэ тинепэрэ литературэ хахъоу ышlыгъэм къытеты амал адыгэ цlыф лъэпкъым гъогоу къыкlугъэм тылъыплъэнэу. Мыщ дэжьым къыдэплъытэн фаер, произведениеу заджэхэрэм хэт образхэр, ахэр зыгъэгумэкlхэрэр ныбжьыкlэхэм алъыlэсынхэм мэхьанэшхо зэриlэр. Ныбжьыкlэхэм шlэныгъэ ябгъэгъотын плъэкlыщтэп, хъугъэ шlагъэу ахэр нэlуасэ зыфэпшlыхэрэмэ ядэхагъэ гу лъямыгъатэмэ. Жанрэу lоф зыдашlэрэ пэпчъ хэт адыгэ шэн-зекlуакlэхэу, цlыф зэфыщытыкlэ дахэхэу къыхафэхэрэр къыхагъэщынхэр, атегущыlэнхэр, яшlошъхэр къыраlолlэнхэр алъэкlэу есэнхэм пае, лъэпкъ хабзэм хэшlыкl афыряlэн фае. Мы пшъэрылъхэм язэшlохын адыгэхэм бэшlагъэ къызаугупшысыгъэр. А амалхэм ащыщхэу анахьэу зишlуагъэ къакlорэр жэрыlо творчествэр, анахьэу пшысэхэр ары. Ау ар нахьыбэу зыщыбгъэфедэрэр пэублэ классыхэр ары. Адыгэхэм япшысэхэр къызэрыкlоу щытхэп, уахътэм сабыир зэригъэуцорэ ныбжьым елъытыгъэу, лъэпкъым, лlакъом, хэкум, хэгъэгум мэхьанэу яlэр зэхырагъэшlыкlы. Ицlыкlугъом къыщегъэжьагъэу, lофшlэным фапlу, фалэжьы.

Пшысэу ныдэлъфыбзэ дахэкlэ къэIотагъэм, бзэм иlашlугъэ зэхыуегъашlэ, емрэ шlумрэ, дэгъумрэ дэимрэ, шъыпкъэмрэ пцlымрэ, хъущтымрэ дэдзых пшlын фаемрэ къыбгурегъаlо. Пшысэм едэlугъошlу, гъэшlэгъоны. Кlэухым сыдигъуи шlур щытекlо. Пшысэхэм ащыгъэфедэгъэ гущыlэжъхэм уалъыплъэныр гъэшlэгъон дэд. Ахэр губзыгъэу къыбдэгущыlэх, къыоушъыих, къыодэхашlэх, щыlэныгъэм ехьылlэгъэ зэфэхьысыжьхэр уагъэшlы. Пшысэхэм язэгъэшlэгъу уахътэ гущыlэгъур нахьыбэм зыер кlэлэеджакlохэр ары. Ахэм яцlыкlугъом щыублагъэу зэсэгъэ пшысэхэм яеджэни, язэхэфыни къин къащыхъурэп, абзэ къегъэбаи ныдэлъфыбзэм иlашlугъэ зэхарегъашlэ, фэкъулаеу янэ-ятэхэр, яжъхэр, яупчlэжьэгъухэу щыlэнхэу, лъытэныгъэ зэфашlыжьынхэу, яlорэ яшlэрэ зэтефэу псэунхэм фегъасэх.

Адыгабзэм иурокхэми, литературэм иурокхэми проектнэ технологиер ащыбгъэфедэн плъэк1ыщт. Охътэ к1эк1ым къык1оц1 едзыгъо (раздел) горэм 1оф дэпш1эщтмэ мыр амалыш1у: к1элэеджак1омэ ежь-ежьырэу 1оф аш1энэу, зыгорэм лъыплъэнхэу, къагъотынэу, рыгъозэнхэу регъасэх, язэхэш1ык1ы хэхъо, гулъытэ куу я1э мэхъу. К1элэегъаджэми ригъаджэхэрэм яш1эныгъэхэр еуплъэк1у, ягупшысэ зынэсрэр елъэгъу. Проектнэ 1офш1эныр нэбгырэ пэпчъ шьхьаф-шъхьафэу, е куп-купэу гощыгъэхэу, е зэрэкласс зы 1офш1эн зэдаш1эн алъэк1ыщт. Проектнэ 1офш1эныр классит1у е заулэ зэдаш1эуи мэхъу, зэрэеджап1э зы темэ ыштэуи мэхъу. Проектнэ 1офш1эным ик1эухым презентацие аш1ы, компьютерыр агъэфедэзэ проекторымк1э къагъэлъагъо. Адыгэ хабзэмк1э проектыр концертык1э зэфэпш1ыжьы хъущт, конференцие зэхапщи хъущт.

Джырэ лъэхъаным к1элэеджак1охэр компьютерым игъэфедэнк1э к1элэегъаджэхэм зэрэнахь1азэхэр хэтк1и нафэ. Компьютерымрэ, проекторымрэ, интерактивная доска зыфат1орэмрэ мафэ къэс, урок къэс умыгъэфедэщтми, уахътэу тызыхэтым типредмет диштэным пае, 1оф арыпш1эн фае. Информационнэ технологиехэр зыщыгъэфедэгъэ урокхэр к1элэеджак1охэм нахь аш1огъэш1эгъоных. Гущы1эм пае, проекторымк1э темэм елъытыгъэу слайдхэр, гущы1ак1эхэм ятхык1эхэр къытыребгъадзэхэмэ, нахь ашъхьэ раубытэ. Нэрылъэгъоу алъэгъурэр нахь гуры1огъош1у афэхъу. К1элэегъаджэми компьютерым хэш1ык1 дэгъу фыри1энэу щыт. Урокым щигъэфедэщт материалыр ыпэк1э ыгъэхьазырынышъ, компьютерым тыридзэн фае. Проектнэ 1офш1энэу ыпэк1э зигугъу къэтш1ыгъэхэм зэфэхьысыжьэу презентациехэр компьютерк1э к1элэеджак1охэм къаш1ыжьых ык1и проекторымк1э тырагъадзэзэ къагъэлъэгъожьын алъэк1ы. Тест-1офш1энхэу зигугъу къэтш1ыщтхэри нэбгырэ пэпчъ афэбгъэхьазырэу апашъхьэ имылъхьэми проекторымк1э къытыребгъадзэмэ нахь 1эрыфэгъу. А зэкlэри непэ еджапlэм щыбгъэфедэным lэпыlэгъу къытфэхъух ти Адыгэ республикэ сэнэхьат хэгъэхъо институт щызэхащэрэ курсхэр, семинархэр, лекциехэр , ти Адыгэ республикэ институтэу гуманитар ушэтынхэм апылъым и1офыш1эхэм зэхащэрэ зэlукlэхэр. Ахэм зэхащэрэ теоретическэ ык1и практическэ занятиехэм мэхьанэшхо яl непэрэ мафэм.

Ыпэкlэ къызэрэхэзгъэщыгъоу, непэ техническэ lэпыlэгъоу къежьагъэр бэ, ахэмэ зэу ащыщ компьютерыр. Зымкlэ дэгъу, lофыбэ къегъэпсынкlэ, литературэм иурокхэм нэрылъэгъоу къащыбгъэлъэгъон, зэхябгъэхын плъэкlыщтхэмкlэ Ιэрфэгъу. Ау ятlонэрэ бгъумкlэ, компьютерыр дэи, тихабзэ къемыкlурэ шэн-хэбзэ дэихэр къызхахынэу ныбжьыкlэхэм интернетым ралъагъорэр бэ. Уахътэр къэбгъэуцун плъэкlыщтэп, шΙэгъэн фаеу тиΙэр оlо зэпытэу уедэlужькlи зэблэхъун щыlэп, ау амалэу щыlэр зыфэдгъэфедэшъун фае.

Сенэгуе ишlуагъэ къэкlонкlэ, хъишъэм инэкlубгъохэм, адыгэ-шэн хабзэ дахэхэм къатегущыlэрэ статьяхэм, архивнэ документ гъэшlэгъонхэм яматериалхэм, адыгэ тхылъыкlэу къыдэкlыгъэхэм, национальнэ проектхэм, хэхэс адыгэхэм яхьылlэгъэ материалхэм, купэу "Жъыу"-м (пащэр Гъукlэ Замудин) къыдигъэкlыгъэ альбомым тетхэгъэ орэдыжъхэм, къэшъо мэкъамэ дахэхэм, ащ тхыгъэ гуадзэу Унэрэкъо Раерэ Пашты Мадинэрэ фашlыгъэхэм, I-9-рэ классхэм апае къыдэкΙыгъэ "Адыгэ хабзэ" зыфиΙорэ тхылъхэм яматериалхэм (авторхэр: Унэрэкъо М., Унэрэкъо Р.), ыкlи нэмыкlыбэу, лъэпкъымкΙэ гъэсэпэтхыдэ хъущт материалхэм интернет сайтхэм нэlуасэ защыфэтшlышъунэу амал тиlагъэмэ.

Непэ лъэпкъым къырыкlощтым ыгъэгумэкlхэу, гъогууанэ къызэпызычи къэкΙогъэ хэхэс тилъэпкъэгъухэм абзэ къызэтырагъэнагъ. Тэ тигугъапΙэмэ зыдэгъэзагъэр унагъор ары. Тэ кlэлэегъаджэхэм, кlэлэпlухэм тыкъяджэ ны-тыхэм яунагъохэм адыгабэкlэ, яныдэлъфыбзэкlэ ясабыйхэм адэгущыlэнхэу. Адыгэ гущыΙэжъым еΙо: "Жъы зимыlэм кlэ иlэп". Тигупсэ ныжъ-тыжъ губзыгъэхэу тыбзи тихабзи къэзгъэгъунагъэхэм яΙэпыΙэгъу тищыкΙагъ, тыбзэ изэгъэшlэн, шэн-хабзэмэ якъэухъумэн кушъэ лъапэм щытэжъугъэубл, кΙэлэцΙыкΙу ΙыгъыпΙэхэм адыгабэзэр ачΙэлъын фае. Ныдэлъфыбзэм изэгъэшΙэн Республикэу узщыпсэурэм зы сыхьат, сыхьатитΙу къыретыкΙэ бзэр къызэтебгъэнэн плъэкlыщтэп, тхылъэу адыгабзэкlэ къыдэкlыщтхэм яджэн дгъотыжьыщтэп, бзэр зымышΙэрэм ихабзи ышΙэрэп. "Шыпэр кlуагъэу шышъхьэм улъэбэнэжькlэ пкlэ иlэп". Уахътэм диштэу, тисабыйхэр адыгэ-шэн хабзэм тетэу зыщытпlун нахь сыхьатыбэ тищыкlагъ! Тилъэпкъэгъу сабый lушхэм гъогур ятыгъэн фае, амал зиlэ цlыфхэм ар апшъэ ралъхьажьымэ, тинеущ зэпхыгъэщтхэр ахэр арых.

Ц1ыф лъэпкъым ык1уач1эр ныдэлъфыбзэм ык1уач1, ныдэлъфыбзэм иамалхэр ц1ыф лъэпкъым и1ашэх. Арышъ, тиадыгабзэ дгъэш1оныр, дгъэлъэп1эныр, дгъэфедэныр, ащ идэхагъэрэ ищэрыуагъэрэ ти1эрылъхьэхэу, ык1уач1э тк1уач1э хэлъэу, ар къэтыухъумэзэ, тинеущрэ мафэ тыхэхьаныр – джары тимурад шъхьа1эр, 1офыгъо инэу зыфэдгъэуцужьырэр.

Адрес публикации: https://www.prodlenka.org/metodicheskie-razrabotki/515100-doklad-na-mo-adygje-shjen-habzjer-literaturje