Урок по якутской литературе «Алгыс Алексея Елисеевича Кулаковского»

Уруок темата: Алексей Елисеевич Кулаковскай – Өксөкүлээх Өлөксөй алгыһа

Тэрээһин.

Сонурҕатыы.

Көмүлүөк оһоххо алгыс сиэрин толоруу.

Аал уотум иччитэ

Күл олбохтоох,

Бырдьа бытык

Хатан Тэмиэрийэ!

Саргы салалыннын,

Өрөгөй үрдээтин,

Дьол тосхойдун,

Туску туһаайдын,

Мичил билистин,

Айхал ананнын,

Уруй олохтоннун!

Учуутал:Үүммүт үтүѳ күнүнэн!

Мин аатым Антипина Сарра Валентиновна, Кыһыл Үрүйэ оскуолатын саха тылын учууталабын. Бүгүн биһиэхэ ураты уруок. Биһиги элбэх ыалдьыттаахпыт, кинилэр хайдах үлэлиирбитин сэргээн истиэхтэрэ. Онон кыһаллан, айымньылаах үлэни баҕарыахха.

Быйыл улуу Өксѳкүлээх Өлѳксѳй тѳрѳѳбүтэ 135 сылын уонна «Саха интеллигенциятыгар сурук» суруллубута 100 сылын бэлиэтиибит.

А.Е.Кулаковскай – аан бастакы бүтүн Саха сирин үрдүнэн биллибит саха ырыаhыта – хоhоонньута, айар тыл аҕата, саха бастакы үѳрэхтээҕэ, интеллигенэ, саха литературатын тѳрүттээччитэ, кѳрбүѳччүтэ, бѳлүhүѳгэ. Кулаковскай биһиги нэһилиэкпитин кытта ыкса ситимнээх. Ол курдук, саха норуотун икки чулуу уолаттара Семен Петрович Барашков уонна Алексей Елисеевич Кулаковскай истиҥ доҕордуу этилэр.

А.Е.Кулаковскай доҕоругар Хачыкаакка иккитэ, бастаан 1910 сыллаахха Сэмэн Барашков дьиэтээҕи учууталынан, онтон 1920 сыллаахха саҥа советскай оскуолаҕа учууталынан ананан кэлэ сылдьыбыта.

Өксөкүлээх Хачыкаакка учууталлыы олорон научнай үлэнэн дьарыктаммыта уонна чулуу айымньыларын бу кэмңэ суруйбута. Ол - «Ойуун түүлэ», «Өрүс бэлэхтэрэ», «Саха интеллигенциятыгар сурук», «Чабырҕаҕы», уонна «Өй, сүрэх икки мѳккүѳрэ» поэманы суруйан саҕалаабыт эбит. Бүгүҥҥү уруокка Өксөкүлээх айар үлэтин кытта билсиэхпит.

3. Саҥа тема. Слайд А.Е.Кулаковскай алгыстара.

Уруокпут темата – Алексей Елисеевич Кулаковскай – Өксөкүлээх Өлөксөй алгыһа.

Уруок сыала:

Өксөкүлээх Өлөксөй хоһоонун алгыһын ырытыы, суолтатын быhаарыы.

Уруок соруга:

Алгыс суолтатын, аналын билии.

Фольклор литература5а сабыдыалын быhаарыы.

Санарар, толкуйдуур дьо5уру сайыннарыы.

Уруок бэлиэ тыла, өс хоһооно – “Алгыс баһа арыылаах, кырыыс баһа хааннаах”.

-Оҕолоор, фольклор диэн тугуй?

- Фольклор көрүҥнэрэ?

- Алгыс диэн тугуй?

Алгыс – “аал уокка ыс” диэн өйдөбүллээх. “Аал уот” диэн тыл “улахан”, “сүүнэ” диэн суолтаҕа туттуллар. Киһиэхэ аал уот иччитэ олус чугас буолар. Ол иһин киһи аал уотугар, аһыыр аһыттан бэрсиэхтээх. Айыыга уот нөҥүө кымыһынан айах тутуохтаах.

Слайд. Алгыс ойдобулэ.

Слайд. Алгыс көрүҥнэрэ.

Слайд. Алгыс тутула.

А. Е. Кулаковскай хоһоонноругар алгыс суолтатынан, аналынан көрөн үс бөлөххө арахсар:

Иччилэргэ туһаайыы алгыстар: ««Байанай алгыһа»»,««Сүүһүн туолбут эмээхсин ырыата»»,««Сайын кэлиитэ»».

Көрдөһүү суолталаах алгыстар: ««Ортоку олук алгыһа»»,

««Бүлүүлүүүҥкүү»»,««Былыргылыы алгыс»».

Философскай ис хоһоонноох алгыстар (Киһи, киһи аймах дьылҕатын туһунан):««Ойуун түүлэ»»,««Төрүү илигиттэн түҥнэри төлкөлөппүт»»,««Ырыаһыт»»,««Хомус»»,««Сүбэ»».

4. Бөлөҕүнэн үлэ.

- Оҕолоор, үс бөлөххө арахсабыт. Бүгүн А.Е.Кулаковскай үс алгыстаах айымньытын ырытыахпыт.

Бастакы бөлөх – “Байанай алгыһа”

А. Е. Кулаковскай Уучайга (Аммаҕа) олорон, 1900 сыллаахха бастакы айымньытын быһыытынан биллэр ««Байанай алгыһа»» диэн хоһоонун суруйбута. Онон, саха суругунан уус-уран литературатын алгыстан саҕалаабыта. ««Сахалар итэҕэллэрин үөрэтэргэ матырыйааллар»» диэн үлэтигэр, хоһоону төһө даҕаны норуот айымньытын курдук эппитин иһин, манна норуот алгыһа улаханнык тупсарыллан оҥоһуллубута киһи хараҕар быраҕыллар.

Иккис бөлөх – “Хомус”(1920с.)

««Хомус»» алгыһынан суруллубут хоһоон буолар. Хомус үөһээҥи Айыылартан айыллан, дьоҥҥо кэлэр. Саха киhитэ ыарахан, кыhал5алаах оло5ор кохсо кыарыыр, санаата сарбыллар тугэнигэр хомус саататар, утуону уодутэр аналлаах эбит.

Үһүс бөлөх – “Ортоку олук алгыһа”

««Ортоку олук алгыһа»» 1912 с. Таатта5а суруллубута, былыргылыы саха алгыһын сиэринэн суруллубут.

««Ортоку олук алгыһа»» формата тупсаҕайынан, сатаммытынан, дьон дьылҕатын быһаарар санаалар ахтыллыбыттарынан атыннаах.

5.Боло5у истии.

6. Түмүк

Өксөкүлээх Өлөксөй олорбут кэмигэр, саха норуота икки бүк батталга олорбута. Ол иһин, айымньыларын идеята норуоту патриархальнай олохтон таһаарыы, үөрэххэ угуйуу этэ. Норуот инники олоҕуттан долгуйар, кыһалҕаларын өйдүүр буолан, дириҥ ис хоһоонноох чулуу айымньылардаах.

Алгыс сырдык ыралаах тылынан саха норуотун сайдар суолун сырдатар, хара күүстэн араҥаччылыыр. Төрөөбүт тыл күүһэ, сүмэтэ манна сөҥөн сытар. Төһө да кэм- кэрдиис аастар, Өксөкүлээх Өлөксөй айымньылара норуот ийэ тылын муудараһын сүһэн ылбыт буолан, сырдык тыыннаахтар.

7. Викторина.

8. Сыаналааhын.

9. Дьиэ5э улэ. Айар улэ - алгыhы суруйан а5алыы.

Саҥа үйэҕэ олох олорор саха киһитэ, айар тыл аҕата Өксөкүлээх Өлөксөй сылаас алгыһын сырдык тыына саҥалыы тыллан, эһиги тэлэр аартыккытыгар ыҥырар уот, угуйар эркээйи буолуохтун! Дом.

Төрөөбүт дойду алгыһа

Платонова Ригоретта Романовна,

педагогическай үлэ ветерана

Түөрэҕим түспүт

Төрүт буорум,

Төлкөм түспүт

Үрэх төрдүм,

Алгыһым түспүт

Алааһым,

Буруолуу сытар

Булууһум,

Түгэҕэ көстөр

Ыраас уулаах

Буотамам,

Халыҥ аймахтаах

Хачыкаатым,

Олоҕум төрдө

Кыһыл Үрүйэм,

Үллэр үйэлэргэ

Үүнэ тур!

Улаҕата көстүбэт

Уһун үйэлэргэ

Улуутуйа тур!

Алдьархай ааҥнаабатын

Өлүү-сүтүү туораатын,

Дьаҥ-дьаһах дьалбарыйдын.

Тумуу тумуннун,

Алаас аайы

Үөр сүөһүҥ үөскээтин,

Сиэр сиэллээҕин үксээтин,

Ууһуҥ бииһин ууһаатын,

Киэҥ көхсүҥ кэҥээтин.

Сүр бэйэҥ сүдү улаат,

Кэп бэйэҥ кэҥээ,

Кэнчээри ыччаккын кэскиллээ,

Төрүүр оҕоҕун төлкөлөө!

Дом!

Адрес публикации: https://www.prodlenka.org/metodicheskie-razrabotki/305282-urok-po-jakutskoj-literature-algys-alekseja-e