Урочы темæ: «Зæрдæйы тæгтæй конд ныв» (Тугъанты Махарбеджы конд ныв «Нарты куывд» мæ гæсгæ)

Муниципалон бюджетон иумæйагахуырадонуагдон

Дегъуаты В.М. номыл 38-æм ( бирæвæрсыг) астæуккаг иумæйагахуырадон скъола

Урочы темæ:«Зæрдæйы тæгтæй конд ныв»

(Тугъанты Махарбеджы конд ныв

«Нарты куывд» - мæ гæсгæ)

9 кълас

Ирон ӕвзаг ӕмӕ литературӕйы ахуыргӕнӕг

Кцойты Зæлинæ

Урочы нысан: 1. Ныхасы рæзтыл кусгæйæ фæхъæздыгдæр

кæнын скъоладзауты зонындзинæдтæ нарты эпосæй

2. Скъоладзаутæн аивадон ныв бакæсыны мадзæлттæ бацамонын

3. Хъомыладон куыст кæнгæйæ базонгæ кæнын скъоладзауты нарты хъайтарты фæзминаг миниуджытимæ

Урочы фæлгонц: презентаци урочы темæмæ, музыкæ.

Урочы эпиграф:

« Я хотел донести до народа силу и мощь нартского эпоса».

(Махарбек Туганов)

Лексикон куыст: ронг, кæхц, Уацамонгæ, арц, цирхъ, æрдын, уарт,

нæрæмон, æндонарæзт, фидаруæнгджын,

гуыппырсар.

Урочы цыд:

«Дæ ныв – парахат æмæ бæрц,

Тых æмæ зонды стыр æмгуыстад,

Фæрæт, фæндыр æмæ æнгуырстуан,

Нæ рагон уд, нæ рагон æрдз.

Кауы дæ кæттаг æмæ худы.

Æнусон змæлдæн зынг дæтты»

- Афтæ хъуыды кæны Малиты Васо Тугъанты Махарбеджы нывтæм кæсгæйæ.

Ахуыргæнæг:- Абон махæн стыр бæрæгбон у – нарты куывдмæ цæуæм. Фидиуæг, кадджын хонæг та нын Тугъанты Махарбег у, зындгонд ирон нывгæнæг, номдзыд, куырыхон хистæр, Иры дзыллæйæн дунейы аивады кад чи скодта, уыцы Тугъанты Махарбег.

Абон нæ къух цас амона, уыйас базонгæ уыдзыстæм Махарбегимæ, бафæлвардзыстæм ын йæ зындгонд ныв «Нарты куывд» равзарын дæр.

Ахуыргæнæг: - Чи уыдис Тугъанты Махарбег?

Ахуырдзау: - Тугъанты Махарбег райгуырд 1881 азы. Йæ фыд уыд фыццаг ирон ботаник. Цæмæй Махарбеджы реалон училищæмæ бацæттæ кæна, уый тыххæй йæ радта Кизеры пансионмæ.

Кизер уыд, Хетæгкаты Къостайы хæлар, Кипианийы æрдхорд. Кизер бафиппайдта, лæппу ныв кæнынмæ кæй арæхсы, уый, æмæ йын бацамыдта хуымæтæг орнаменттæ аразын. Сывæллоны цинæн кæрон нал уыд. Йæ ныййарджытæ – иу æй арæх Кизерæй акодтой Шанаты Ибрагимы хæдзармæ. Ам федта, Къоста йæ зындгонд ныв «Дурсæтджытæ» куыд арæзта, уый. Сывæллоны цæстытæ цæхæртæ калдтой, афтæ диссаг æм фæкаст Къостайы архайд. Дуары зыхъхъырæй нывгæнæджы алы фæзылдмæ дæр лæмбынæг касти, тæхуды йæм кодта.

Афтæ райдыдта Махарбеджы нывгæнæджы хъысмæт. Йæ фыды фæндыд, цæмæй лæппу ныллæууыдаид паддзахадон службæ кæныны хъуыддагыл. Æндæр уыд æрыгон лæппуйы хъуыды.

Ахуырдзау: - Махарбег ирон дзыллæ æмæ дунейы аивадæн балæвар кодта йæ зæрдæйы тæгтæ аивадон уацмысты хуызы. Йæ сæйрагдæр нывтæ æдæппæт уыдысты 48 бæрц. Уыдонимæ:(Слайдт)

1. «Нарты куывд» - 1948-1952азтæ

2. «Цоппай» - 1947аз

3. «Адæмон суд»

4. «Куыдзæппарæн был»

(нывтæ равдисын)

Фæлæ нывгæнæджы уарзондæр темæ уыд Нарты эпос. Хæрз æрыгонæй аздæхта йе ргом ацы темæмæ æмæ суанг йæ амæлæты бонмæ йæ зæрдæйæ нæ ахицæн. Дзæуджыхъæуы реалон училищæйы ахуыр куы кодта, уæд райдыдта адæмон сфæлдыстад æмбырд кæнын , зылд хъæуи – хъæу, агуырдта адæмон кадæггæнджыты, цæмæй нæ фыдæлты хæзнатæй мацы баззайа рохуаты. Æмæ йæ уарзæгой зæрдæ сфæлдыста «Нарты куывд».

Нарты адæм хъуыстгонд уыдысты сæ кафт æмæ зардæй. Сæ хъару фылдæр æвдыстой Зилæхары, нæртон хъæзтыты, кæфтыты.

Нарт – иу куывд куы кодтой, уæд –иу уый тыххæй фехъусын кодта фидиуæг. Уый – иу дзырдта: «Гъей –гъей, хорз адæм, байхъусут! Борæтæ æртæ нартæн куывд кæнынц! Нæ фехъуыстон мачи зæгъæд! Йæ бон цæуын кæмæн у, уый йæхæдæг рацæуæд! Йæ бон цæуын кæмæн нæу, уый уæ хъæбысы рахæссут, дзидзидай сабиты та авдæнты рахæссут!»

Æмбисондæн баззад нæртон куывд. Сæйрагдæр дзы уыдис циндзинад, фæлæ – иу минасы уæзæй та фынгтæ бынмæ æртасыдысты.

Ахуыргæнæг: - Сывæллæттæ, цы уæм хъуысы нывæй?

Скъоладзауты дзуæппытæ: (Нæ хъустыл уайы стыр циндзинады уынæр. Хъусæм тыхджын къухæмдзæгъд, рæсугъд нæртон мелоди; нарт симынц æмæ нæм хъуысы, нарты гуыппырсарты кафтæй зæхх куыд ризы, уый; хъæлдзæг ныхас, зæрдæбынхудтæй бæстæ байдзаг. Æрфæндыдис нæ ацы тыхджын æмæ ныфсджын адæмы цур алæууын. Нывмæ кæсæм æмæ нæм афтæ кæсы, цыма ныв нæу, фæлæ æцæгæйдæр куывдмæ иуварсæй кæсæм)

Нывы композицийыл бакуыст

Ахуыргæнæджы фарст: - Цы уынут нывы? Дзуапп: - Нывы æвдыст æрцыд, нарты куывд йæ тæмæны куыд бацыд, уый. Иу дæр дзы дзæгъæл бадт нæ кæны, иууылдæр æмызмæлд кæнынц. Фарст: -Цы равдыста Махарбег нывæн йæ бæрæг астæу та? Дзуапп:- Нарты нæрæмон Сослан кафы фынгыл, егъау кæхцы былтыл. Кæхц йæ тæккæ дзаг у бæгæны, кæнæ ронгæй. Кафты æгъдаумæ гæсгæ кæхц йæ бынатæй хъуамæ змæлгæ дæр ма фæкæна, иу æртах дæр дзы ма акæла.

Музыкæ « Къах - къухтыл кафт».

Ахуыргæнæг:- Цавæр кадæджы бындурыл сарæзта Махарбег ацы нывы сюжет?

(Кæсæм скъуыддзаг таурæгъ «Сослан Бедухайы куыд ракуырдта» - йæ)

Лексикон куыст: ронг,кæхц,Уацамонгæ, арц, цирхъ, æрдын, уарт, нæрæмон, æндонарæзт, фидаруæнгджын, гуыппырсар (фæйнæгыл фыст)

Фарст: - Куыд сарæзта Махарбег Сосланы фæлгонц?

Цæмæй скъоладзаутæн æнцондæр уа дзуапп дæттын, уый тыххæй рагацау бацæттæ кæнын дзуаппы пълан. Скъоладзаутæ дзы пайда кæнынц.

Персонажы æрфысты пълан

1. Æддаг бакаст; позæ, фигурæ

2. Цæсгом æмæ цæстæнгас

3. Уæлæдарæс æмæ хотыхтæ

4. Архайд

Ахуыргæнæг : - Цавæр хицæндзинæдтæ раиртæстат нывы?

Дзуапп:- Нывы ис тынг бирæ архайджытæ, уыдон иууылдæр кæнынц æмызмæлд.

Ахуыргæнæг: - Кæй ма уынут нывы нарты кадджыты сæйраг хъайтартæй?

- Сывæллæттæ уæлдæр лæвæрд пъланмæ гæсгæ дзурынц хъайтартæй

алкæйы тыххæй дæр

Хъæугæ æрмæг:

• Хæмыц – зæрдиагæй æмдзæгъд кæны Сосланæн; буррихи Хæмыц; у зæронд тулдз бæласы хуызæн; Сосланы кафт йæ зæрдæмæ цæуы.

• Сырдон – хинæйдзаг каст кæны; счъил худ, мæллæг къухтæ даргъ æнгуылдзтимæ.

• Ацæмæз – Нарты кæстæр, Æфсатийы лæвар уадындзимæ

• Сатана – хуры тыны хуызæн; бæркадкъух, зондджын, рæдау æфсин.

• Уырызмæг – Нарты хистæр; фынджы уæлхъус бады; нарты зонд æмæ ныфс; урсрихи зæронд хистæр.

Ахуыргæнæг:- Нартæ стыр аргъ кодтой аивадæн.Нæ фыдæлтæм уыд æртæ музыкалон инструменты: дыууадæстæнон, хъисын фæндыр æмæ уадындз. Æрхъуыды – ма кæнут, Нарт фæндырæн цы аргъ скодтой, стæй Ацæмæзы сызгъæрин уадындз дæр. Æмæ «Нарты куывдæй» дæр хъуысы фæндыры цагъд.

Махарбег дзы равдыста æртæ музыкалон инструменты дæр.

Ахуыргæндтæ куыд сбæрæг кодтой, афтæмæй ацы нывы фенæн ис Нарты кадджытæй иу – дыууынсæйраг хъайтары.

Ахуыргæнæг:- Цы уынут нывæн йæ фæстаг хайы та?

(ахуырдзаутæ дзурынц нарты симды тыххæй)

Музыкæ « Нартон симд».

Ахуыргæнæг:-Нывы хицæндзинæдтæй-ма иу у, бирæ предметтæ дзы кæй ис, уый. Ранымайут –ма сæ.

(кæхц, фæндыртæ, куыси, цырæгътæ, алыхуызон хотыхтæ)

Ахуыргæнæг: - Махарбег нывы цыдæриддæр предметтæ равдыста, уыдон иууылдæр уыдысты реалон предметтæ, йæхи цæстæй сæ уыдта, афтæмæй сæ ныв кодта. Дыгургомы хъæуты зылдис, агуырдта рагон дзаумæттæ, цæмæй сæ сныв кодтаид.

Скъоладзаутæ ахуыргæнæджы æххуысæй равзарынц, нывгæнæг цы ахорæнтæй спайда кодта, уыдоны æрфыст .

Фарст:- Цавæр ахорæнтæй спайда кодта Махарбег йæ диссаджы ныв кæнгæйæ?

Скъоладзаутæ ахуыргæнæгимæ аразынц фысгæ куысты пълан:

1. Разныхас:

1. Тугъанты Махарбег æмæ йæ аивад.

2. Нарты кадджыты темæ Махарбеджы сфæлдыстады.

2. Сæйраг хай « Нарты куывд»

1. Нывы композици

2. Сæйраг архайджыты æрфыст

3. Ахорæнтæ æмæ сæ колорит

3. Кæронбæттæн:Мæ хъуыдытæ ацы нывы тыххæй.

Ахуыргæнæг: -Мах хъуама бафæзмæм нарты фæсивæды. Æрыгонæй адæймаг хъуамæ уа Батрадзы хуызæн, æндон, гуыппырсар, тас цы у, уый чи нæ зоны. Зæххыл йæ тых кæимæ бавзæрстаид, уый йын куынæуал уыд, уæд схæцыд Уæларвон тыхимæ.

Адæймаг йæ кары куы бацæуа, уæд та хъуамæ уа Уырызмæджы хуызæн, зондджын хистæр, кæстæртæн рæдау зондамонæг.

Ирон сылгоймаг хъуамæ тырна Сатанайы хуызæн уæвынмæ, бахъуаджы сахат нæлгоймæгтæн йæ зондæй чи баххуыс кæны.

Хъуамæ бафæзмæм нæртон куывд, æмæ нæ фæсивæд ерыс кæной нозт æмæ хæрдæй нæ, фæлæ кафын æмæ зарынæй.

Æппæт уыцы миниуджыты тыххæй зынаргъ уыдысты Нарты кадджыты хъайтартæ Тугъанты Махарбегæн.

« Я хотел донести до народа силу и мощь нартского эпоса» - зæгъы Махарбег æмæ йын бантыст. Йæ нывтæм кæсгæйæ, ирон лæг йæхи банкъары нарты туг æмæ стæг æмæ йæ æрфæнды семæ æмдзу кæнын.

Музыкæ «Нарты симд»

Хæдзармæ куыст (пъланмæ гæсгæ фысгæ куыст)

Адрес публикации: https://www.prodlenka.org/metodicheskie-razrabotki/513635-urochy-tem-zrdjy-tgtj-kond-nyv-tuganty-m