Урочы темæ: «Сабидуджы æвзарæнтæ» (Хетæгкаты Къостайы ныв «Дурсæттæг сабитæ» -м гæсгæ). 8 кълас

Муниципалон бюджетон иумæйагахуырадон уагдон Дегъуаты В.М. номыл 38-æм ( бирæвæрсыг) астæуккаг иумæйагахуырадон скъола

Урочы темæ:«Сабидуджыæвзарæнтæ»

(Хетæгкаты Къостайы ныв

«Дурсæттæг сабитæ»-м гæсгæ).

8 кълас

Ирон ӕвзаг ӕмӕ литературӕйы ахуыргӕнӕг

Кцойты Зæлинæ

Урочы нысан:

1. Скъоладзауты нывмæ гæсгæ æмхæст текст дзурыныл æмæ фыссыныл фæлтæрын.

2. Скъоладзауты нывы идейон мидис раргом кæныныл ахуыр кæнын.

3. Нывгæнæг цы фæрæзтæ æмæ мадзæлттæй спайда кодта, уыдон сбæрæг кæнын. Скъоладзауты хъуыдыкæнынад рæзын кæнын.

Урочы фæлгонц: фæйнæг, компьютер, интерактивон фæйнæг,индивидуалон хæслæвæрдтæ.

Урочы эпиграф:

«Нывкæнынады Къостайы курдиат æрттивы арвæрдыны алыхуызтæй.

Сыгъдæг æмæ аив у хæххон суадоны æртæхау».

/ Тугъанты Махарбег./

«Къоста нывкæнынады «Дурсæттæг сабитæ» йеддæмæ куы ницы скодтаид, уæддæр нымад æрцыдаид ирон нывкæнынады бындурæвæрæгыл»

/ Тугъанты Махарбег/

Урочы цыд:

Ахуыргæнæджы разныхас.

Къоста нывгæнæджы курдиат æрдзæй рахаста. Хæрз чысылæй дæр-иу æвзалыйы къæрттæй фæйнæджы гæбазыл алыхуызон нывтæ кодта. Фæлæ йын уыцы рæстæг нывкæныны уавæртæ куы уыдаид, уæд ма йын цымæ цас бантыстаид! Уæды Дзæуджыхъæуы нæ уыд музейтæ, нæ уыд нывтæуæйгæнæн дуканитæ,нæ уыдис иунæг аивадон скъола дæр. Адæм æй се ’ппæт не’ мбæрстой,уæлдайдæр та йæ фыд, йæ царды цы фæндаг равзæрста, нывгæнæджы фæндаг, уый. Фæлæ уæддæр, уыцы зын уавæрты дæр Къоста йæхи пайдайы куыст никуы кодта. Архайдта талынг хæххон адæмы ’хсæн айвады рухс ссудзыныл, кæд уыцы бæллицы сæраппонд бирæ зындзинæдтæ æййæфта, уæддæр.

Куыд йе ’мдзæвгæты, афтæ нывгæнæджы ахорæнты фæрцы тырныдта, цæмæй равдиса, хæххон адæм дæр адæм кæй сты, кæй сын ис сæхи аивад, сæхи культурæ рæзын кæныны бар.

Проектон куыстыл ныхас.

Темæ тынг цымыдисаг кай у , уымæ гæсгæ ахуыргæнæг кълас адих кодта дыууæ къордыл æмæ сын радта индивидуалон хæслæвæрдтæ.

Фыццаг къорды уæнгты куыст у « Къоста – курдиатджын нывгæнæг». Уыдон бацæттæ кодтой доклад æмæ компьютерон презентаци.

Дыккаг къорды уæнгты куыст: Къостайы ныв «Дурсæттæг сабитæ»-йыхъысмæт.

Уыдон дæр бацæттæ кодтой доклад æмæ презентаци.

Фыццаг къорды раныхас. Къоста нывкæнынадмæ йæ хъус адардта Стъараполы гимназы ахуыр кæнгæйæ. Уым куыста нывгæнæг Смирнов. Уый бауарзын кодта Къостайæн аивад, сразæнгард æй кодта йæ ахуыр дарддæр ахæццæ кæнынмæ. Тынг æй фæндыд Къоста нывкæнынады фæндагыл куы ацæуид, уый. Фæстæдæр Къоста бацыд Бетъырбухы Академимæ. Уыцы рæстæг уым ахуыр кодтой зындгонд нывгæнджытæ: Врубель, Серов, Репин, Суриков, Васнецов, Беклемишев. Уæлдай тынгдæр Къостайы сфæлдыстадыл фæзынд профессор Чистяковы сфæлдыстады тæваг. Уый Къостайы ахуыр кодта цард рæстæгæй æвдисыныл.Бæргæ фæндыд Къостайы йæ ахуыр кæронмæ ахæццæ кæнын, фæлæ академийы ахуыр кæнынæн хъуыди æхца фидын. Афæлвæрдта кусын дæр, фæлæ ахуырæй цухтæ кæй кодта, стæй æхца кæй нал фыста, уымæ гæсгæ йæ Академийæ рарвыстой. Ссыд Ирыстонмæ. Зæгъын ма хъæуы уый, æмæ Къостайæ раздæр Академийы ничи ахуыр кодта. Кæд æххæст ахуыр не скодта, уæддæр Къоста нымад у фыццаг ирон нывгæнæгыл.

Нывты равдыст:

1. Йе сфæлдыстады Къоста тынг уарзта удæгас адæймæгты ныв кæнын (портретон жанр). Уыцы жанры хуыздæрыл нымайæн ис Аннæ Поповæйы портрет. (Равдисын иннæ портретон нывтæ…)

2. Къоста иттæг разæнгардæй куыста пейзажон жанры дæр…

Фарст:-Цы у пейзаж та?

Дзуапп: -Пейзаж - æрдзы нывтæ аив уацмысы. Пейзаж кæнгæйæ фыссæг æвдисы æрдз бæлвырд бынаты, æрдзы хицæн миниуджытæ. Пейзажы руаджы раргом вæййы фыссæджы стыр уарзондзинад æрдзмæ.

Ацы жанры фыст уацмыстæй нæ бон у зæгъын «Тебердайы ком»,«Æрдзон хид», «Зикъарайы ’фцæг» æмæ æнд.

1. Нывкæнынады тынг цымыдисон у Къостайы цæрдыуагонжанр. Уым йæ хуыздæр куыстытæй иу у «Дурсæттæг сабитæ»

Дыккаг къорды раныхас:

Скъоладзау :- «Дурсæттæг сабитæ» Къоста фæкодта 1886-1891азмæ. Йæхæдæг дæр æппæтæй фылдæр уарзта ацы ныв. «Дурсæттæг сабитыл» куыста Владикавказы, Санаты Ибрагиммæ хæдзар куы баххуырста, уыцы рæстæг.

Куыд дзурынц, афтæмæй «Дурсæттæг сабиты» Санаты Ибрагимы дыууæ лæппуйы сныв кодта. Хистæр, зæгъынц, зæрдиагæй разы кодта, фæлæ кæстæр, цæмæй йын ма алидза,уый тыххай йын- иу нывгæнгæйæ дзырдта худæджы ныхæстæ, ирхæфста йæ «Уасæг» кæнæ æндæр æмдзæвгæтæй.

Нывы хъысмæт

Скъоладзау : Къоста фыццаг хатт хæсты куы фæци, уæд иу кæрæф, зыд адæймаг ацы ныв цавæрдæр хъæздыг усæн ныууæй кодта. Цы æхца дзы райста, уыдон Къоста, кæй зæгъын æй хъæуы, йæ цæстæй дæр нæ федта. Уый фæстæ йæ бирæ фыдæбон бахъуыд ныв фæстæмæ байсыны тыххæй. Йæ къухы куы бафтыд, уæд æй Терчы областы зонындзинæдтæ уæрæхгæнæн æхсæнадæн балæвар кодта. Ныртæккæ та ис Тугъанты Махарбеджы музейы.

Ахуыргæнæджы фарст:- Æмæ чи у Тугъанты Махарбег та, Къостайæн афтæ стыр аргъ чи скодта? (Бакæсын эпиграфтæ)

Дзуапп: Тугъанты Махарбег у ирон адæмон нывгæнæг. Уый райгуырд 1881 азы Цæгат Ирыстоны, 1901 азы райдыдта ахуыр кæнын Бетъырбухы æмæ дзы фæцахуыр кодта 1905 азмæ. Уый тынг хорз зыдта зынгæ уырыссаг нывгæнджыты. Йæ ахуыргæнæгта уыд зынгæ нывгæнæг Репин. Йæ хуыздæр куыстытæй иу у «Нарты куывд». (Равдисын йæ нывтæй иу цалдæр)

Дзырдуатон куыст

Скъоладзаутæ сæ тетрæдты фыссынц урочы темæ, дзырдуат..

Уæлдзармхуд - фысы цæрмæй хуыд худ.

хызын - котомка, хи хуыд, хæцъилæй.

бызгъуыртæ - тынг скъуыдтæ, зæронд дзаума.

телыхъæд - электрон, телеграфон телты цæджындз.

Æххуысгæнæг дзырдтæ æмæ дзырдбæстытæ.

Цъæх-цъæхид кæмттæ, митæмбæрзт къæдзæхтæ,бызгъуырта, бæгъæввад, мамæлайы къæбæр, нарæгхъуыр дурын, хæрзхаст бæхтæ, сосавæндаг, мигъы къуымбилтæ, Арвы комы фæндаг, уæззау дзабуг,ныматхуд,уалдзарм худ.

Архайд цæуы Ирыстоны иууыл рæсугъддæр кæмттæй иуы, сосæвæндаджы цур. Тугъанты Махарбег куыд сбæрæг кодта, афтæмæй архайд цæуы Арвы комы фæндагыл (Военно-Грузинская дорога). Балтайы сæрмæ.

Ахуыргæнæг:- Æрдзурæм ма, уæдæ нывы композицийыл, ома… (цы у композици)? Композици у латинаг дзырд, нысан кæны рæнхъæй равæрын. Композици у нывы цы цаутæ ис, уыдоны фæд -фæдыл равæрд, йæ хæйтты æмбастдзинад, нывы арæзт.

Дзуапп:- Композицийы астæу ис 2 лæппуйы. Сæ чъылдыммæ зынынц цъæх-цъæхид кæмттæ æмæ бæрзонд митæмбæрзт къæдзæхтæ. Арвыл бæрзонд фæцыдысты мигъы къуымбилтæ æмæ урс-урсид æврæгътæ.

Нывы ма уынæм фалæмæ цæуæг зæронд лæджы, стæй раззаг пъланы рахиз къуымы та- куыдзы.

Фæлæ нывы сæйраг архайджытæ сты 2 хохаг мæгуыр лæппуйы. Сæ иу у хистæр, бады дурыл. Йæ рахиз къухы ис дурсæттæн дзæбуг, галиу къух радаргъ кодта размæ, дуры къæрттыл хæцгæйæ. Цыма нын афтæ дзуры: «Кæсут-ма, цы рæсугъд дур ссардтон». Уый ныссаста тынг бирæ дуртæ.

«Дурсæттæг сабиты» цæстытæ тынг арæхстджын конд сты, æмæ цыма нывы иннæ хæйттæ сæ аууон кæнынц, уыйау кæсы адæймагмæ»-фыссы Тугъанты Махарбег.

Æмæ æцæг дæр, цæстытæ тынг арæхстджынæй кæй æвдыста Къоста ,уый бæрæг у йæ иннæ портреттæй дæр,уæлдайдæр та сабиты портреты.

Фарст :-Йæ æддаг бакаст та куыд у лæппуйæн ?

Дзуапп : - Йæ сæрыл ис уæлдзарм худ, йæ уæлæ æмæ йæ къæхтыл дæр бызгъуыртæ. Йæ цæсгомыл зыны хиды æртæхтæ, бæрæг у тынг кæй бафæллад, уый.

Ахуыргæнæг:-Иннæ лæппумæ рахизæм. Кæстæр лæппу лæууы йæ уæлхъус. Йæ галиу рæмбыныкъæдз сбыцæу кодта къæдзæхы дурмæ, йæ амонæн æнгуылдз та йæ былыл æвæрд. Йæ егъау сабийы цæстытæй кæсы, цыма хъуыдыты ацыд, уыйау.

Йæ уæлæ бызгъуыртæ, йæ гуыбын гом, бæгъæввад, йæ сæрыл урс нымæтхуд.

Йæ дыууæ къахы бынмæ ис сырх дидинæг, дидин ракалдта.

Фарст:- Цымæ уый та цы нысан кæны?

Дзуапп: Чи зоны, сæ фидæн рæсугъд кæй уыдзæни, уымæн æвдисæн у, ома рæсугъд æмæ амондджын царды символ.

Фарст:- Æмæ символ та цы у?

Дзуапп:- Уый у аивадон фæрæз. Хицæн фæзындты æнгæс миниуджытæ баиу вæййынц иу вазыгджын фæлгонцы, уыцы фæлгонц свæййы мидисджын, ахадгæ, æмæ йæ хонæм символон. Зæгъæм ирон гербы стай у тыхы символ, фæндыр-поэзийы символ.

Фарст:- Лæппутæй уæлдай ма цы уынут нывы?

Дзуапп:- Сæ цуры телыхъæдыл хихуыд хызын ауыгъд. Æвæццæгæн, йæ мидæг ис сæ мамæлайы къæбæр. Телыхъæды бынмæ-нарæгхъуыр дурын-сæхицæн æрцæттæ кодтой дон. Семæ ма- сæ куыдз. Йе’взаг раппæрста æмæ хуыссы хистæр лæппуйы цур. Æвæццæгæн сын æмбары сæ уæззау уавæр æмæ сæ цурæй нæ цæуы, хъахъхъæны сæ. Комы фæндагыл фæцæуы цавæрдæр мæгуыр адæймаг. Фæзилæнæй æрбахызт 4 бæхы ифтыгъд кæм ис, ахæм дилижанс, рыг сæ сæрмæ сбадти,æвæццæгæн, хæрзхаст бæхтæ сты, цавæрдæр хицауы.

Ахуыргæнæг:- Ацы ран мæн зæгъын фæнды уый, æмæ Къостайы нывы æвдыст æрцыд дыууæ социалон къорды минæвæрттæ, ома мæгуыр адæмы минæвæрттæ- лæппутæ, хъæздыг адæмæн та сæ минæвæрттæ сты бæхтæ æд дилижанс.

Къоста йæ зæрдæмæ арф иста мæгуыр æмæ æфхæрд сывæллæтты хъысмæт. Нывы уый равдыста йæ зæрдæйы рыст адæмы хъизæмайраг цардыл.

Фарст:- Зæгъут-ма, йе’мдзæвгæтæй та кæцыты зыны мæгуыр сывæллæтты хъысмæт ирддæрæй?

Дзуапп:- «Сидзæргæс». Æрлæууын ма йæ кæнæм нæ зæрдыл…Радзурын наизусть.

Фарст:- Уæдæ ма ныр зæгъæм, цы у нывæн йæ сæйраг хъуыды(идейæ)?

Дзуапп:- Сывæллæттæн сæ бызгъуыр уæлæдарæс у æвдисæн сæ мæгуырдзинадæн. Сæхицæн кæрдзыны къæбæр фыдамæлттæй, тыхтухитæй амал кæнынц. Диссаджы рæсугъд æрдзы хъæбысы сабиты магуырддзинад, се’нæбон ноджы тынгдæр хъары адæймаджы зæрдæмæ.

Фарст:- Цавæр хъуыды ма бавæрдта Къоста йæ диссаджы нывы?

Дзуапп:- Кæд уæззау уавæрты сты сабитæ, кæд се’рыгон бонтæ æрвитынц зынæй, уæддæр ралæудзæнис рухс æмæ амондджын цард, цы фæндаг аразынц, ууыл адæм сабыргай æрбацыдысты. Уымæн æвдисæн у абон мах цард, ныры царды уавæртæ.

Фарст:- Ныр та ма равзарæм, цавæр ахорæнтæй спайда кодта Къоста йæ диссаджы ныв аразгæйæ?

Дзуапп: - Йæ ныв кæнгæйæ Къоста спайда кодта тар ахорæнтæй. Æрмæстдæр иунæг сырх тæпп ис æппæт нывы. Уый у дидинæг- рухс æмæ амондджын царды нысан. Уазал тон ахорæнтæ дæттынц нывæн æнкъарддзинад, зæрдæ дзы мæгуыр кæны.

Пълан.

1.Нывы истори (цавар ныв у йæ жанрмæ гæсгæ?( Цардыуагон)

2.Цы уынæм нывы?

3.Дидинæджы нысан ацы нывы?

4.Дыккаг пъланы - фæндаг (царды символ)

5.Фæстаг пъланы-хæхтæ (ивгъуыды символ)

6. Фæстаг пълан куыд баст цæуы раззаг пъланимæ?

7.Мæ хъуыдытæ ацы нывы тыххæй

Кæнæ

1. Разныхас:1.Хетæгкаты Къоста æмæ йæ аивад

2.Йæ нывты сæйраг жанртæ

2.Сæйраг хай: «Дурсæттæг сабитæ»

а)нывы хъысмæт

б)нывы композици

в)нывы идейæ

г)нывы колорит

3. Кæронбæттæн: Мæ хъуыдытæ ацы нывы тыххæй.

Интерактивон фæйнæгыл равдисын пъланы хуызтæ.

Скъоладзаутæ пъланмæ гæсгæ фæлварынц æмхæст текст радзурыныл.

• Хатдзæгтæ скæнын

•Бæрæггæнæнтæ сæвæрын

Адрес публикации: https://www.prodlenka.org/metodicheskie-razrabotki/513629-urochy-tem-sabidudzhy-vzarnt-hetgkaty-ko