Урок

Æз федтон хур дæ къухтæй хуыд хæдоны

Дæ хуыд дзабырты базыдтон цæуын...

(Дзæуджыхъæуы ахуырадон центр «Интеллекты» Ирыстоны адæмон поэт Чеджемты Æхсары мысæн изæр)

Ахуыргӕнӕг : Гуыбаты Ж.В.

Æрдзы нывтæ. Музыкæ.

Амонæг

Цæй амондджын у уыцы адæймаг, ирон зарæджы йæ дзыллæйы зæрдæ чи ссары æмæ Ирыстонæн йæ гыццыл цардæй дæр стыр кæстæриуæг чи бакæны.

Цæй диссаджы Хуыцауы уарзон у уыцы адæймаг!

(проекторы руаджы экраныл æвдыст цæуы Чеджемты Æхсар)

О, ацы зæхх!

Кады хос дын чи у, на фыдæлты хæзнатæ адæмы рæгъмæ цæстуарзонæй чи хæссы, диссадджы хъуыдытыл нæ чи æфтауы, уыдонæй иу у дæ уарзон хъæбул, на каджын уазаг, Цæгат Ирыстоны культурæйы сгуыхт архайæг, Цæгат Ирыстоны адæмон поэт Чеджемты Æхсар.

Ирон адæммæ фыдæлтæй баззад лæппуæн стыр куывд акæнын куы райгуыры, уæд.

65 азы размæ Чеджемты Зæкæрйа æмæ Верычкæйы хæдзармæ адæм æрæмбырд сты ноггуырды куывдмæ.

Хистæр райста йæ къухмæ нуазæн æмæ ракуывта, цæмæй лæппу бинонтæн зæрдæлæууæн, хъæубæстæн амондхæссæг, дзыллæтæн уынаффæгæнæг куыд уа. Æххæст лæг куыд суа, Ирыстонæн фæзминаг куыд уа.

Фехъуысти Хистæры куывд Хуыцау æмæ æнæхъæн Ирыстоны хъæбул рауади лæппу, сси Ирыстоны хуыздæр фырттæй иу.

Сæвæрдтой йыл «Æхсар». Ацы номы нысаниуæг поэт мæнæ афтæ æмбары

Æмдзæвгæ «Æхсар»

Æхсар… у хæхтæн семуæз дзырд на Иры,

Уый домы царды стыр хъару лæгæй.

Æхсар цы зæхх, цы хохбæсты на зилы,

Уым цин, цыт æмæ амонд арæн нæй.

Мæ фидæн срухс и ноггуырдæй йæ зæрдæ,

Фырбуцæй рад хуымгæнæджы хæдзар.

Æмæ хæхбæсты хорз нæмтты хуыздæрæй

Чысыл лæппуйыл сæвæрдтой Æхсар.

Уый райрæзти, цъæх рæгъты уындæй ради,

Æмæ йæм сидти хосгæрсты фæтæн.

Цымæ бабайæн хуры ног тын рарди,-

Æз уыцы ныллæг, саулагъз гуырд уыдтæн.

Фæлæ мæ уæд цæуыл домдта мæ сагъæс?-

Мæ тох, мæ куыст – мæ дзыллæйæн цытæн.

Æхсар…О, уыцы стыр номы уæззау хæс

Бæрзонддæр рæзын нал бауагъта мæн.

Æхсар ирон поэзийы хуымы æртын азæй фылдæр тавта йæ хъуыдытæ, кæцытæ чысыл тыллæг нæ радтой нæ адæмæн.

Заманхъуйлаг саби, цалынмæ поэзийы уарзт йæ зæрдæйы на райгуырд æмæ тæмæнтæ не скалдта, уæдмæ хъазыди дыргъдæтты, хъæугæрæтты, уыгæрдæнтæй хаста дидинджытæ æмæ сæ лæвар кодта йæ мад, йæ хотæ æмæ йæ хъæубæсты чызджытæн.

Куы рахъомыл ис, уæдæй рынмæ та тыдта поэзийы дидинджытæ æмæ сæ хаста адæмæн.

Æмдзæвгæ «Бæлццон»

Мæ балцвæндаг – мæ хъуыдыты нывæзт,

Сæуæхсид æй йæ сырх базырты тухи.

Мæ сау нымæт – мæ уæхсчытыл æппæрст,

Мæ бæх – цæттæ æхтонгæлвæстæй дугъы.

Уынын цъæх фæлмы фидæн бонты рындз,

Æмæ куы срухс, куы фенкъард вæййы зæрдæ.

Уæ хъыг, уæ цин мын ног тыхтæ дæттынц,

Мæ чысыл адæм, не нхъæлцау кæстæртæ!

Мæ зарæджы – уæ цардбæллицты уæз,

О, дард фæндаг, мæ амонды сæр разын!

Æз – хохбæсты æлвæстбазыр цæргæс,

Тæхыны размæ цъититы хсыр нуазын.

Амонæг: Уæвгæ, кæцæй райдыдта поэты уарзт йæ Ирыстонмæ. Йæ эссе «Фæндаджы сагъæс» -ы кæсæм:

Скъоладзау:

Заманхъул – мæ райгуырæн хъæубæстæ. Хуымгæнæджы ныллæг хæдзар мæ хъарм ахстон. Æз уым мæ мады фæлмæн къухтыл тæхынмондаг цæргæсы лæппынау мæ чысыл базыртæй хъазыдтæн. Стæй мæ хуымонтæ семæ акодтой. Æз афтæ раджы быдыры фыццаг хатт уыдтæн. Æз бричкæйы гуыыффæйы, гутоны фарсмæ, нынныгъуылдтæн æмæ, хуыссæгхъæлдзæг быдыртыл фæлгæсгæйæ, хъуыстон мæ фыдмæ. Уый æнкъард хъæлæсæй зарыд Кордзыты цæрынхъуаг Дзæрæхмæты зарæг. Æз æм хъырнын на уæндыдтæн, стæй зонгæ дæр на кодтон, фæлæ мæ зæрдæйы гуырыдысты цавæрдæр тыхджын æнкъарæнтæ. Чи зоны, уыдон мæ зарæджы фыццаг фæдисæттæ уыдысты, чи зоны, мæ дард бæллицты поэзийы къæлæтхъуыр барджытæ…

Уыцы фæндагыл фæцыди йæ мады хуыд дзабырты. Æхсары хо Тинæ мын иу хатт радзырдта ахæм хабар:

Мысинаг

Иу ахамы, хæдзары цар æфснайгæйæ, зæронд дзаумæттæ æцæттæ кодтам æппарынмæ. Дзаумæтты хсæнæй рахаудысты къухæй хуыд гыццыл дзабыртæ. Нæ мад Верычкæ цæ сындæггай систа зæххæй æмæ фæлмæн хъæлæсæй сдзырдта: Ахсар, адон, дæ фыццаг къахдзæфтæ цы дзабырты акодтай, уыцы дзабыртæ сты …

Афтæ райгуырдысты Ахсары адæмæн уарзон рæнхъытæ:

Æз федтон хур дæ къухтæй худ хæдоны

Дæ хуыд дзабырты базыдтон цæуын

Мады уарзтæй, мады рæвдыдæй, райгуырæн хæдзарæй райдыдта Æхсары уарзт йæ адæммæ, йæ Ирыстонмæ.

Æнæмæнг, зæрдæбын арфæты аккаг у Верычкæ. Йæ фырттæ Æхсар æмæ Геор йæ ном баззайын кодтой се мдзæвгæты, зарджыты æмæ нывты. Бирæ рæсугъд ныхæстæ систа Æхсар йæ зæрдæйы арф æвæрæнтæй йæ мадæн:

- мæ фæлмæн мад,

- мæ мады фæлмæн къухтæ,

- мæ мады фæдзæхст,

- мæ сызгъæрин мад,

- мæ æрвхуызцæст мад æмæ аф. д.

Æмæ цал æмдзæвгæйы ныффыста Æхсар йæ мадæн. Бирæтæ дзы сысты зарджытæ.

- «Мады ном»

-«Мады фæдзæхст»

- «Мады зæрдæ»

-«Ныййарæгæй амонд»

Сечынаты Альбинæ ныффыста зарæг «Нæхимæ цæуын». Мадыл фыст зарджытæй тынгдæр цыма агайы зæрдæ…

КЛИП

Æхсар афтæ дзырдта, адæймагæн, дам, ис дыууæ мады - ныййарæг æмæ Райгуырæн бæстæ. Æмæ ныййарæг мад куы нал вæййы, уæддæр Райгуырæн бæстæ базайы. Баззад æнусмæ Æхсарæн йæ дыккаг мад Ирыстон.

Æмдзæвгæ «Мады фарн»

Дæ райсом хорз, мæ Ирыстон, фæрнæй

Æрвит дæ бонтæ фидæнмæ тындзгæйæ.

Мæнæн зæххыл дæуæй зынаргъдæр нæй,

Æз равзæрдтæн дæ туг æмæ зæрдæйæ.

Ысхъомыл дæн дæ урс цонгыл кæддæр,

Фæндырдзагъды – иу де нкард хъæлæс хъуыстон.

Ысхастой мæн дыууæ мады – æмсæр,

Æрвхуызцæст МАД æмæ æрвхуыз ИРЫСТОН.

Æз чи дæн æмæ а зæххыл цы дæн,

Уæ сыгъдæг фарн куы уæй кæнон хæддзуйæн?

Бæззыдтæн æз ныййарæгæн фыртæн,-

Ирыстонæн куы бабæззин лæппуйæн.

Мамсыраты Тасолтаны мысинæгтæ

Заманхъулы хъæууон скъола каст куы фæци Æхсар, уæд бацыд Дзæуджыхъæуы педагогон институтмæ. Æнтысджынæй йæ каст фæци æмæ райдыдта кусын радиокомитеты. Стыр аргъ ын кодтой.

Дыууисæдз азæй фылдæр куста уыцы иу ран, фыста æмдзæвгæтæ, зарджытæ, бирæ бакуыста адæмон сфæлдыстад æмбырд кæныныл.

Йæ хуыздæр амдзæвгæйы рæнхъытæ батыхтæ йæ поэзийы чингуыты. «Стъалыты æхсæрдзæн», «Цом хурагур», « Зæххы цæсгом», «Дæ ном», « Æртхурон»…

Амонæг: Чиныгкæсджытæ бауарзтой чинджыты æмдзæвгæтæ. Æмæ куыннæ! Поэты хъуыдытæ, бæллицтæ, сагъæстæ арф бынат бацахстой адæмы зæрдæты.

Скъоладзау

1.Æхсар фыссы, цард æцæг лæгæй лæджыхъæд кæй домы. Æмæ æмбарын кæны йе мдзæвгæты, цы у лæджыхъæд. Æцæг лæджыхъæд ис, на ирон зæххы намыс уæлдæр сисыныл чи тох кæны, æрмæстдæр уымæ. Не взаг, на литературæ, на аивад фыдæй фыртмæ сты на кад æмæ намысы цæвиттонтæ.

2.Зæрдæйы чи æмбæлы, зæрдæйы чи агайы, ахæм фæлмæн хъæлæсы уагæй поэт ныхас кæны Ирыстонимæ. Æхсар йæ чинджыты стыр кад кæны ныййарджытæн, хистæртæн, сыгъдæгзæрдæ адæймæгтæн, уарзондзинадæн, æгъдау æмæ æфсармæн, Ирыстонæн куыд иузæрдион хъæбул, афтæ.

3.Æхсар йæ зарджыты ссардта Ирыстоны кадджындæр, зынгæдæр адæймæгтæй, тохты Ирыстоны сæраппонд йæ цард чи радта, уыцы зынгхуыст лæппутæй бирæты рухс нæмттæ дæр.

Æцæгæйдæр, Æхсарæн йе сфæлдыстады зынгæдæр хай ахсынц зарджытæ. Æхсар йæ зарджыты ссардта Ирыстоны кадджындæр, зынгæдæр адæймæгтæй, тохты Ирыстоны сæраппонд йæ цард чи радта, уыцы зынгхуыст лæппутæй бирæты рухс нæмттæ дæр.

Чи у зарæджы аккаг, кæуыл конд сты Æхсары зарджытæ? Ацы фарстæн чиныджы ис дзуапп

«Зын сахат йæ адæмы уæлхъус чи æрбалæууы æмæ сæ сæрибар бахъахъхъæныны тыххæй знаджы ныхмæ чи æрлæууы, зарæджы аккаг уыдон сты, адæмы хуыздæр хъæбылтæ.»

Æхсар æрæмбырд кодта рагон ирон хъæбатыпты нæмттæ, æрымысыд рагон хъуыстгонд зарæггæджыты нæмттæ дæр. Сæ нæмттæ Чеджемты Æхсары руаджы зарджыты баззадысты. Æз радзурдзынæн иу зарæджы тыххæй

Дзигойы зарæджы равзæрд

Æнусты сæрты нæм фæлæрæй фæлтæрмæ чи æрхæццæ, на уыцы хæзнатæ нын бабæстон кодта æмæ рæсугъдæй адæмы рæнхъмæ рахаста æмæ у арфæйы аккаг

Æмдзæвгæ кæсы Хутыгты Хъазбег

Æхсар ныффыста 122 зарæгæй фылдæр. Йæ зарджытæй алкæцы дæр ссардта адæмы зæрдæтæм фæндаг, адæм сæ уарзынц, адæм сæ зарынц.

ЗАРÆГ

Зарджытæй дарддæр Æхсар хистæртæй цы æмбисæндтæ, цы зондамонæн ныхæстæ хъуыста, уыдон къорд азы дæргъы фæфыста æмæ сæ рахаста чиныгкæсджытæм. Уæ зæрдæмæ фылдæр кæцытæ фæцыдысты?

• Ахæм сусæг ницы ис, цы нæ раргом уа – æмæ ахæм æмбæхст ницы вæййы, цы нæ разына.

• Искæмæй исты ракурынмæ ма бæлл, фæлæ дын дæхицæй исчи куы ракурид, уымæ бæлл.

• Лæджы йæ хорз мыггагæй ма фæрс, фæлæ йæ йæ хорз зонды мыггагæй бафæрс.

• Бирæ алцæмæй дæр хорз у, фæлæ бирæйæн æгъдау куыннæ зонай, уæд фыдбылыз у.

• Фыд загъта: « Æтт, мæ фырт, мæлæтæй макуы фæтæрс, æгадæй тæрс»!

• Лæгæн мад куынæ уа, уæд хур дæр фаг не ндавы.

• Мæгуыр йæ бон уыцы лæгæн, йæ адæмы раз йæ фсарм сыгъдæг кæмæн нæу

164 цыргъзонд ныхасы æмæ æмбисонды ис чиныг «Æртхурон»-ы. Уымæй уæлдай ма æрæмбырд кодта на рагфыдæлтæ Туркмæ цы ирон æмбисæндтæ ахастой, цы зонды ныхæстæ кодтой, уыдонæй - 48

• Дæ сæр кæцырдæм цæуы, дæ къæхтæ дæр дæ уыцырдæм хæсдзысты.

• Æвзæрдзинад ракæнын алы адæймаджы бон дæр у, фæлæ хорздзинад та æцæг лæг кæны.

• Йæ сыхаг æххормаг у, уый зонгæйæ йæхæдæг æфсæстæй чи схуыссыд, раст адæймаг нæу.

• Зондджын знаг æнæзонд лымæнæй хуыздæр у.

• Зонд азты нæй, зонд сæры ис.

• Цы на зоны, уымæй арæх чи фæрсы, уый на фæрæдийдзæн æмæ на бафæллайдзæн.

Уæдæ чи нæ зоны Сатцты Бускайы. Йæ цыргъзонд ныхæстæ йын кæм нæ дзырдтой, уыдон дæр нæ ныууагъта рохуаты Æхсар. Сты 16

Йæхи ирон чи хоны, йæ адæмы, йæ райгуырæн бæстæ чи уарзы, нæ сомбоныл йæ зæрдæ кæмæн риссы, æрмæст ахæм адæймагæн йæ бон уыди ныффыссын ахæм

Æмдзæвгæ «Ныхас мæ кæстæримæ»

Мæ фарсмæ – ма æрбад, мæ хур, кæстæр дæ

Æмæ дæ зæрдыл иу хъуыддаг лæууæд;

Фыдæй йæ фырт куы на цæуа хуыздæрмæ,

Кæнынц уæд адæм сомыбон фыдвæд.

Цы хсар нæм уыд, уый цæстыты раз тайы,

Æнгом цард та… На нын бæззад фыдæй.

Чи сæрсæфæнмæ саргъы бæхыл уайы,

Чи сабыр хилы фæндагыл куырмæй.

Мæцъисæй айк тыхамæлттæй фæлдахæм,

Лæджы хуызæн нæм нал фезмæлдзæн лæг.

О, афтæмæй та не стыр ныхас уаргъæн,

На афæраздзæн иу мæгуыр хæрæг.

Куыд ис уæд афтæ Иры бæстæ уарзæн,

Кæд царды стæм уæнгмард æмæ фынæй.-

На рыст зæххыл къæбæрхъуагæн фæразæм,

Лæгдзинад хъуагæн бафæразæн нæй.

Амонæг: Æхсар фыста, цард æцæг лæгæй лæджыхъæд кæй домы, æмбарын кодта йе мдзæвгæты, цы у лæджыхъæд. Æцæг лæджыхъæд ис, на ирон зæххы намыс уæлдæр сисыныл чи тох кæны, æрмæстдæр уымæ. Не взаг, на литературæ, на аивад фыдæй фыртмæ сты на кад æмæ намысы цæвиттонтæ.

Зæрдæйы чи æмбæлы, зæрдæйы чи агайы, ахæм фæлмæн хъæлæсы уагæй поэт ныхас кæны Ирыстонимæ. Æхсар йæ чинджыты стыр кад кæны ныййарджытæн, хистæртæн, сыгъдæгзæрдæ адæймæгтæн, уарзондзинадæн, æгъдау æмæ æфсармæн, Ирыстонæн куыд иузæрдион хъæбул, афтæ.

• Искæмæй исты ракурынмæ ма бæлл, фæлæ дын дæхицæй исчи куы ракурид, уымæ бæлл.

Æвзæрдзинад ракæнын алы адæймаджы бон дæр у, фæлæ хорздзинад та æцæг лæг кæны.

• Лæджы йæ хорз мыггагæй ма фæрс, фæлæ йæ йæ хорз зонды мыггагæй бафæрс.

Йæ сыхаг æххормаг у, уый зонгæйæ йæхæдæг æфсæстæй чи схуыссыд, раст адæймаг нæу.

«Мады фæдзæхст» «Мады зæрдæ»

• Фыд загъта: « Æтт, мæ фырт, мæлæтæй макуы фæтæрс, æгадæй тæрс»!

• Бирæ алцæмæй дæр хорз у, фæлæ бирæйæн æгъдау куыннæ зонай, уæд фыдбылыз у.

Зонд азты нæй, зонд сæры

• Лæгæн мад куынæ уа, уæд хур дæр фаг не ндавы.

Цы на зоны, уымæй арæх чи фæрсы, уый на фæрæдийдзæн æмæ на бафæллайдзæн.

Мæгуыр йæ бон уыцы лæгæн, йæ адæмы раз йæ фсарм сыгъдæг кæмæн нæу

Зондджын знаг æнæзонд лымæнæй хуыздæр у.

Зонд азты нæй, зонд сæры ис.

• Ахæм сусæг ницы ис, цы нæ раргом уа – æмæ ахæм æмбæхст ницы вæййы, цы нæ разына.

Дæ сæр кæцырдæм цæуы, дæ къæхтæ дæр дæ уыцырдæм хæсдзысты

мæ мады фæдзæхст,

«Ныййарæгæй амонд» - мæ фæлмæн мад «Мады ном»

Адрес публикации: https://www.prodlenka.org/metodicheskie-razrabotki/613738-urok