Разработка урока по творчеству Ш. Кудайбердиева

Сабақтың тақырыбы: Шәкәрім Құдайбердіұлының өмірі мен шығармашылығы

Сабақтың мақсаты:

Білімділік: Оқушылардың Шәкәрім Құдайбердіұлы туралы білімдерін тексеру, дамыту; ақын өлеңдерінің идеясын ашу, рухани-адамгершілік қағидаларымен танысу, өлеңдерін нақышына келтіре оқи отырып, негізгі түйінді таба білуге дағдыландыру; Шәкәрім лирикасы мен Абай өлеңдерінің үндестігін тануда оқушыларды өзіндік ой қорытуға бағыттау.

Тәрбиелік: Шәкәрімнің өлеңдері арқылы оқушылардың рухани байлығын, адамгершілік қасиеттерін қалыптастырып, жаман мінезден аулақ болу, адами сезімді қастерлеу, сүйіспеншілік, ішкі рухани тазалыққа үйрету.

Дамытушылық: Оқушылардың қоғамға деген өзіндік көзқарасының қалыптасуына ықпал ету, өз ойларын еркін,нақты жеткізе білуге баулу, тіл байлықтарын шыңдау, өзін-өзі дамыту, коммуникативтік, оқу-танымдық құзіреттіліктерін дамыту.

Сабақтың түрі : Іздену-зерттеу сабағы

Сабақтың әдіс-тәсілдері: Интерактивті (сұрақ-жауап, пікірлесу, талқылау,зерттеу), СТО (Венн диаграммасы, топтастыру ).

Көрнекіліктер: «Бес арыс» кітап көрмесі,жапсырма қағаздар, слайд.

Сабақтың барысы :

1.Ұйымдастыру кезеңі :

а)Оқушылармен сәлемдесу,түгендеу;

ә)Сабақ мақсатымен, барысымен таныстыру.

Мұғалім сөзі:

Балалар, біз бүгін Шәкәрім Құдайбердіұлы өмірі мен шығармашылығы бойынша оқып білгендерімізді ортаға салып, жинақтап,қорытындылауға тырысамыз.

Жартығасырданастамеріксізүзілістенсоңхалықалдынақайташыққантұлғаларымыздыңбірі-Шәкәрімніңқазақхалқыныңруханимәдениетініңтарихындаалатынорныерекше.Шәкәрім-қазақ әдебиетін жаңа белеске көтерген, қазақ халқының көркемдік ойының үздік үлгілерін туғызған, қазақ өлеңін түрлендіре түскен кемеңгер ақын еді.

Қытымыр,қилызамандаоққаұшқанақынесіміхалықсанасынаналасталмақболды.Бірақ...өзі өлсе де аты өшпейді. Осы ретте Абай атамыздың «Өлді деуге бола ма, ойлаңдаршы,

Өлмейтұғын артына сөз қалдырған»,-деген өлең жолдары ойымызға оралады. Ұлы ақын өлсе де ,ұрпағына ғибрат етіп қалдырған мұрасы бар. Ол мұраны сақтау, одан тәрбие алу біздің міндетіміз.

2. Ой қозғау.

-Шәкәрім кім?

Шәкәрім – қазақ мәдениеті тарихында орны зор, еңсесі биік ерекше тұлға. Ол – заманның озық ойлы демократы, ірі ағартушысы,терең ойшылы, қоғам қайраткері. Жарты ғасырдан астам еріксіз үзілістен соң халық алдына қайта шыққан ұлы тұлғаларымыздың бірі Шәкәрімнің қазақ халқының рухани мәдениетінің тарихында алатын орны ерекше. Шәкәрім әрі ақын, әрі тарихшы, философ, өз заманының үлкен ойшылы еді, қазақ әдебиетін жаңа белеске көтерген, қазақ халқының көркемдік ойының үздік үлгілерін туғызған, қазақ өлеңдерін түрлендіре түскен, қазақ тілінің мол мүмкіндіктерін бұрынғыдан әрмен танытқан бірегей қаламгер еді. Ол жаңа қазақ әдебиетінің көшбасшысы Абайдың үлкен ағадан туған ізбасар інісі. Туыстық жөнінен ғана емес, ұстанған жолы тұрғысынан алып қарағанда да Абайға ең жақын адам еді. Қилы заманда оққа ұшқан ақынның есімі де жұртшылық санасынан аласталмақ болған еді. Бірақ «Жақсының аты өлмейді, ғалымның хаты өлмейді» демекші өзі өлсе де аты өшпеген Шәкәрім атамыздың шығармалары әлі де жас ұрпақтың білім нәрін сусындатып келеді.

«Адам болып тудым, адам атымды ақтайын, көп үшін, халық үшін, келешек ұрпақ үшін еңбек етейін. Кейінгіге үлгі аларлық із-белгі қалдырайын, адам атым өшпесін, тарихқа аз да болса үлес қосайын деген ойда болдым.Келешектің ойын ашайын деп жаздым.

           ...Өз заманым үшін жазғам жоқ. Келер дәуірдің адамы үшін жаздым.»

Шәкәрім Құдайбердіұлы өмірі. (Хабарлама)

Шәкәрім 1858 жылы, ескіше 11 шілдеде Семей облысы, Шыңғыстауда дүниеге келген. Әкесі Құдайберді 1868 жылы 67 жасында дүниеден өтті. Жетім қалды деген аты болмаса , Шәкәрім жетімдікті көрмеген десе де болады.Құнанбайдың ерке немересі болып өскен. Абай Құнанбаев тәрбиесінде өскен.

АбайсындытұлғанытәрбиелегенҚұнанбайбидіңақылыменсусындапөскенШәкәрім,қазақтыңертеңгіатартаңыүшінжарықжұлдызболыпжарқырапшығыакеледі.Шәкәрімді ата-анасы бес жасында ауыл молдасына оқуға береді. Шәкәрім  10 жасқа келгенде мылтық атып, домбыра,гармон үйреніп, сурет те салады.

Онбескетолғандақаршыға,бүркітұстап,құссалыпсеруенгешығады.ОсытұстаағасыАбайдыңөлеңдерінентыңдапөнергебетқояды.

Жиырма жасынан былай қарай,аз да болса ғылым жолына түседі.

Жиырмадан өткенде,

Аз ғана ғылым оқыдым.

Алғызып кітап шеттенде,

Көңілге біріз тоқыдым- деп жазады.

Жиырма мен қырық арасы

Жас өмірдің сарасы,

Бос өткенін қарашы,-деп жиырма жыл өмірі болыс болған.

1905-1906 жылдарыМеккеге 2 рет сапар шекті. 1911 жылыОрынбар, 1912 жылы Семей, лирикалық өлеңдері, дастандары, кітап болып жарық көрді.

Елуден асқан шағында елінен елсіз жерге салған Саятқара деген қыстауға кетіп, жиған-терген материалдарын ой қортып, бес жылкөзмайынтауысып ой-толғаныстарынжазады.

1930жылдарышаруаларбаскөтеріп,көтерілістіұйымдастырушыШәкәрімдепжалажабады.1931 жылы 2 қазанкүніШәкәрімҚұдайбердіұлы 73 жасындажазықсызоққаұшып, қазатабады. Жендеттер ақынды атып өлтіргеннен кейін, оның сүйегін ессіз даладағы ескі бір құдыққа апарып көміп астаған. Ақынға «халықжауы» деген негізсіз саяси жала жабылды.

2. Ресми ақталуы, ұрпақтары.  

Асылдың сынығы Шәкәрім Құдайбердіұлының еңбектерін қанша түбірімен жоқ қылуға тырысқан әрекеттерге қарамастан «Алмас қылыш жатпайды қын түбінде» демекші қара күшті қақ жарып, ақиқаттың сәулесі мен нұры жарқ етті. 

     Шәкәрімдіақтау, оныңмолмұрасынқалыңеліқазағынажариялаутуралы 1958 жылышешімқабылданды.

      ТекосышешімдітағатсызкүткенақынныңбаласыАхат 1961 жылыәкесініңсүйегінқұрқұдықтанқазыпалып,ЖидебайдағыАбайзиратыныңжанынажерледі.

     1988жылығанаШәкәрімекіншіреттолықақталып,асылмұраларынантұңғышжинағыбаспаданжарықкөрді.

Шәкәрімнің Қытай асып кеткен Зият атты баласынан туғанМереке – Нұрлан, Меруерт, Сәуле, Гәуһар деген ұл-қыздарымен Алматыда тұрады. 
        ШәкәрімқызыГүлнәрдыңбалаларыФатихпенБәтен,олардыңұрпақтарыАлматықаласындақызмететеді. 
        Гүлнәр (1914-1970) – Шәкәрімнің Айғаншадан туған кенже қызы. Ақындық қабілеті бар Гүлнәр әкесі оққа ұшқанда: 
        Сарыарқаның жонында, 
        Хақиқат ардың соңында. 
        Отырған әкем тамында, 
        Серігі-қалам қолында, - деп басталатын ұзақ жоқтау өлеңін шығарған. 

3. Шығармалары 

     “Кел,жастар,бізбіртүрліжолтабалық!”өлеңіндеталаптыжастардыұлыАбайданүлгі-өнегеалуға,содануйренугешақырса,”Жастықтуралы”,”Кәріліктуралы”өлеңдері Абайүлгісіндежазылып,адамныңөміржасынжыретеді.“Өмір”,”Сәнқойлар”,”Ызақорлар”,”Құмарлық”,”Жолама қулар маңайға”,”Адамдық борышың”сияқты дидактикалық өлең-жырларында   боямалы ажарды,жасанды мінез бен жағымсыз қылықты сынға алады.

    Болашақтыңкілтібілімдеекенінжақсытүсінгенақын “Насихат”дегенөлеңіндебілімалуды,білімдіболудынасихаттайды,даналықтұжырымжасайды.

   Шәкәрімэпикалықжанрдакөлемдішығармаларжазған.Олардыңқатарына ақынның “Қалқаман-Мамыр”,”Еңлік-Кебек”,”Ләйлі-Мәжнүн”дастандарыжатады.

4.  Әндері

Шәкәрім Құдайбердіұлының музыкалық мұрасы 15 ән, 2 күй, 8 әуенмен орындалатын  4 эпикалық шығармадан құралады.

    Шәкәрім әндерін алғаш нотаға түсірген голландық Альвин Бимбоэс.«Музыкалық этнография» жинағына Шәкәрім Құдайбердиевтің орыс тілінде 2 әні жарық көрді. Затаеевичтің 1925 жылы шыққан «Қазақ халқының 1000 әні» жинағына «Тілек – бата» деген атпен енген.

     1931жылы «Қазақхалқының 500 әніменкүйі»дегенжинағына «Бұләнбұрынғыәнненөзгерек»,«Жиырмаүшжасымда», «Жылым – қой,жұлдызым – июль», «Қорқыттыңсарыны», «Қорқыт,ХожаХафизтүсімеендіде», «Сұрағанжанғасәлемайт», «Сенғылымғаынтықболсаң», «Байғазы»әндерібар.Шәкәрімнің әншілік мұрасын жиналып зерттелуіне көп еңбек сіңірген өз баласы Ахат Құдайбердиев еді.

Шәкәрім –сазгер. Сегіз қырлы, бір сырлы Шәкәрім ойлы өлеңдеріне ән де жазған өнерлі сазгер болды. Бұл ақынның керемет өзгешелігі, талант дәрежесінің биіктігі.
    «Анаданалғаштуғанда»әніндеадамөмірініңбарболмысынайқындап,қысқағұмырдағыпендешіліктіңбет-болмысынәшкерелейотырып,кісілікке,парасаттылыққашақырады. 
     «Кәріліктуралы», «Жапандажалғызжаттымелденбезіп», «Сұрағанжанғасәлімайт»аттыәндеріадамөміріндегімыңалуанқұбылыстарын,мінез-құлықтарын,кісіліккеүндейтінжастық,махаббатсезімдеріндәріптейді. 
    Семейліксазгер,журналистАрғынбекАхметжановширекғасырШәкәрімұлыАхатпендосболажүріпқажыәндерініңшығутарихытуралыжазғанеңбектерібар.Ол Шәкәрімнің көптеген әндерін өз аузынан естіп, магнитафон таспасына түсіріп алды. Нотаға түсірген. Арғынбек Ахметжановтың айтуынша ақынның 30-ға жуық әні бар көрінеді. 
Ақын өмірінің соңғы жылдары «Қош жұртым» деген өлеңін жазған. 
Шәкәрім әндерін лекция-концерт арқылы бүкіл Қазақстанға насихаттаған әнші, домбырашы Мәдениет қайраткері Келденбай Өлмесековтің еңбегі өлшеусіз. 

5. Шәкәрім және Абай 

Қазақтың өлеңінің пірі болған,

Халқының сөзін айтар ұлы болған.

Абайдың аманат қып беріп кеткен.

Шәкәрім түсірмеген туын қолдан

(С. Мәуленов)

Бойындатабиғиталанты,ақындықдарыныбарШәкәрімніңөмірдегіұстазы,мектебі,университеті – Абайболды.Ұстазының «Ғылым таппай мақтанба, пайда ойлама, ар ойла, талап қыл артық білуге, артық ғылым кітапта, ерінбей оқып көруге» – деген өсиетін бойына сіңіріп, санасына тоқып өскен Шәкәрім ғылым-білім жолында бар өмірін сарп етті.

     Ақындықөнержолынатүскендеонтоғызжасындажазғанөлеңікөбінесежастарғаарналған. 
Кел жастар, біз бір түрлі жол табалық, 
Арам айда, зорлықсыз мал табалық, 
Өтпес өмір, таусылмас мал берелік, 
Бір білімді данышпан жан табалық… деп, жастарды Абайдан үлгі-өнеге алып, тәлім алуға шақырады. 

6.Шәкәрім және әлем әдебиеті. 

Шәкәрім- аудармашы. «Жасымнан жетік білдім түрік тілін» деген Шаһкәрім араб, парсы, түрік, шағатай, орыс тілін жетік білгеннің арқасында шығыс және орыс классиктерінің шығармаларын түпнұсқасы бойынша қазақ тіліне еркін аударған. Әзірбайжанның ұлы ақыны Мұхаммед Физулидің «Ләйлі-Мәжнүн» поэмасы (1907 ж.), орыстың ұлы ақыны А.С.Пушкиннің  «Дубровский» атты повесін «Дубровский әңгімесі» (1908 ж.) деген атпен, «Метель» әңгімесін «Боран» деген атпен (1936ж.) өлең түрінде аударды. 
     Орыс жазушысы Лев Толстойды ерекше бағалап, құрмет тұтқан. Оның бірнеше шығармаларын аударды: «Асархадон патша», «Үш сауал» әңгімелерін аударды. Оны да өзіне ұстаз санап, хат жазысып, өзіне ақыл кеңес сұрағанын ақынның баласы Ақат та, өлеңдері де айғақтайды. 
  Аудармамәселесітуралыақынныңөзібылайдейді: 
 «Ақын,жазушыөзініңтөлтумасынажауаптылықпенқарайтынысөзсіз.Ал біреудің шығармасын аудару – одан да жауапты нәрсе. Бұған өте шеберлік керек».  

3. «Ассоциациялық аймақ» кестесі. Оқушылар тақтадағы кестеге ақын туралы білетіндерін жазады.

4.«Шәкәрім -Абайдың талантты шәкірті ». Шәкәрім мен Абайдың ұстанған жолдарындағы ұқсастық пен айырмашылықты байқайық. (Венн диаграммасын жасату )

5. Абай мен Шәкәрім шығармаларын салыстыру.

ҚазақпоэзиясыныңасқаршыңыАбайқалдырғаншығармашылықдәстүрдіжалғастыраотырып,өзжаңалықтарыменбайытыпөрнектегенШәкәрімҚұдайбердіұлыныңкөркеммұрасы-әдебиетіміздіңасылқазынасы.«Ғылымды іздеп, дүниені көздеп, екі жаққа үңілдім» деген Абай мектебінен тағылым алып, оның жолын жалғастырған Шәкәрім өлеңдері ақын өлеңдерімен үндесіп жатады.

Оқушылар ақындардың өлеңдеріндегі ұқсастыққа тоқталады. Мысалы:

Шәкәрім: Адам үшін еңбегім,

Өмірден барлық тергенім.

Қалағанын қарап ал,

Мұрам сол ,жастар бергенім.

Абай: Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін,

Жоқ-барды ертегіні термек үшін,

Көкірегі сезімді,тілі орамды,

Жаздым үлгі жастарға бермек үшін.

Шәкәрім: Бұл ән бұрынғы әннен өзгерек

Бұған ұйқасты өлең сөз керек,

Өзіне орайлы,

Ән-өлшеуіш

Өлең – күміс

Қоспаңыз мыс аралас.

Абай: Өлең-сөздің патшасы,сөз сарасы,

Қиыннан қиыстырар ер данасы.

Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп,

Теп-тегіс жұмыр келсін айналасы.

6. Сергіту сәті.

Мұғалім сөзі: Шәкәрім Абайдың сазгерлік дәстүрін ары қарай жалғастырушы. Шәкәрім жастайынан домбыра тарту, гармонда ойнау, ән айту сияқты өнер түрлеріне ден қойған. Оның әсем сазға толы «Жастық» , «Шын сырым», «Анамнан алғаш туғанымда», «Бұл ән бұрынғы әннен өзгерек» т.б. әндері бар.

«Құлақтан кіріп бойды алар,

Жақсы ән мен тәтті күй.

Көңілге түрлі ой салар,

Әнді сүйсең менше сүй»,-деп ұлы Абай атамыз жыр еткендей, ендігі кезекті әсем әнге берейік. ( Шәкәрімнің «Бұл ән бұрынғы әннен өзгерек» әні тыңдалады).

7.Мағынаны ашу «Ойлан,тап».

Мұғалім сөзі: Шәкәрім өлеңдерінің тақырып ауқымы өте кең. Соның ішінде ойып орын алар тақырып-рухани –адамгершілік мәселесіне қатысты ойлары. Шәкәрім ар-ұятты жоғары қояды. Тақтаға назар аударыңдар. Санда жасырынған сұрақтарға жауап беріңдер .

Сұрақтары:

Қазақ халқы- қонақжай, бауырмал халық. Айналаңды дос тұту, бауырыңа тарту-бұл да адамгершітіктің жоғары түрі. Бұл мәселе Шәкәрім өлеңдерінде қалай көрініс тапқан?

Адам өмірінің мәні неде? Адам баласының борышы не?

Шәкәрімнің уағыз,ақыл-кеңес,насихат түрінде жазған қандай өлеңдері бар? Мәнерлеп,жатқа айтыңдар.

Шәкәрім лирикасының көркемдік тіл ерекшелігі. Ақын өлеңдерін қуаттандырып,нұрландырып тұрған қандай көркемдегіш құралдардың түрлері кездеседі?

Өзгеге жақсылық жасау, мейірімді болу идеясы Шәкәрім поэзиясында қалайша орын алған?

Ынсап,рахым,ар-ұят,сабыр,сақтық туралы ақын не дейді?

8.Оқушылар сұрақтарға жауап бергеннен кейін тақтамен жұмыс басталады. Интерактивті тақтада ақынның өлеңдерінен бір шумақтан шығады,әр топтан оқушы шығып,өлеңді құрылысына,тіліне қарай талдайды.

І топ

Кел,жастар,біз бір түрлі жол табалық ,

Арам айла,зорлықсыз мал табалық .

Өшпес өмір,таусылмас мал берерлік ,

Бір білімді данышпан жан табалық.

( «Жастарға»)

ІІ топ

Біреу жүр алдап алып қайта малын,

Жалындай тысқа жаққан күнде шалқып.

Көпке пайда тигізіп біреу жүрсе

Ғылым іздеп жап-жатық майдай балқып.

( «Насихат»)

ІІІ топ

Жібектей қап-қара таралған шашың бар,

Бұлдырсыз тап-таза жаралған басың бар.

Қардай аппақ әжімсіз маңдайың кең,

Қынаптан суырған қанжардай қасың бар.

( «Шын сырым»)

9. «Шәкәрім шыңы». Сұрақтарға жауап беру арқылы сабақты қорытындылап,бекіту.

А) Шәкәрім-лирик. (өлеңдерінің тақырыбы)

Ә) Шәкәрім-аудармашы (кімнің қандай шығармаларын аударған?)

Б) Шәкәрім-эпик (поэмалары)

В) Шәкәрім –сазгер (әндері)

Г) Шәкәрім –жазушы (әңгімелері.романы)

Д) Шәкәрім-тарихшы,ойшыл (зерттеулері,философиялық

Жазбалары).

Үйге тапсырма: Шәкәрім дастандарының тақырыбы мен идеясын зерттеу. «Дана сөздің дарасы» ой толғау .

Оқушыларды бағалау.

Адрес публикации: https://www.prodlenka.org/metodicheskie-razrabotki/345385-razrabotka-uroka-po-tvorchestvu-shkudajberdie