Синтаксис. Сложносочиненные предложения

Кечирильген кунь:

Сыныф: 11

Мевзу: Муреккеп джумле. Къаршылыкъ,айырыджы ве инкяр тизмели джумлелер.

Макъсад:Муреккеп джумле акъкъында малюмат бермек; адий джумлени муреккеп джумледен фаркъламакъ; муреккеп джумлелерни нутукъта догъру къулланмакъ; муреккеп джумлелерде токътав ишаретлерни догъру ишлетмек; талебелернинъ мустакъиль ишлев къабилиетлерни инкишаф эттирмек; ана тилимизге севги ашламакъ.

Дерснинъ донатувы: китап, карточкалар, джедвель.

I. Тешкилий момент (Селямлашув, дерсте олмагъанларны къайд этюв,дерснинъ мевзусынынъ ве дерсте япыладжакъ ишлерни айтув)

II. Эв вазифени тешкерюв

-Кечкен дерсте биз муреккеп джумлелер мевзусынен таныш олдыкъ.

Биз билемиз ки, муреккеп джумлелер эки группагъа болюнелер: тизме ве табили. Тизме муреккеп джумлелернинъ манасына коре бойле чешитлери бар: Къошма, тенъештирме, къаршылыкъ, кенишлетме, айырыджы, инкяр.

Кечкен дерсте биз къошма, кенишлетме ве тенъештирме тизмели муреккеп джумлелерни огрендик.

III. Янъы мевзуны анълатув

Бугунь исе биз къаршылыкъ, айырыджы ве инкяр тизмели

муреккеп джумлелер акъкъында лаф этеджекмиз.

Къаршылыкъ тизме муреккеп джумлелернинъ къысымларында ифаделенген фикир, иш-арекет бири-бирине къаршы къоюлыр. Эгер джумленинъ биринджи къысмында тасдыкъ мана ифаделенсе, экинджи къысымында инкяр манасы бильдирилир. Джумлелернинъ бу чешити багълайыджылы ве багълайыджысыз олур.Меселя:

Манъа бакъаджакъ олып айланды, мен четке бурулдым.

Бу байрам тек къартларнынъки дегиль, яшлар ичюн де къарарлаштырылгъан.

Кунеш йылтырай, сыджагъы чокъ дуюлмай

(багълайыджысыз, интонация ярдымынен багълангъан)

Багълайыджылы къаршылыкъ тизме муреккеп джумлелериндеамма, лякин, факъат киби багълайыджылар къулланылыр.

Меселя: Эвлерни къурдылар, амма анда яшамакъ ичюн адам къалмады. Эр кес юкъугъа далды, факъатузакъ кошеден бала сеси кельмекте эди.

Айырыджытизме муреккеп джумлелернинъ къысымларында иш-арекет арды-сыра я да невбетнен алмашып оладжагъы бильдириле. Бойле джумлелернинъ къысымлары озьара я, я да, ёкъса, я…я да, де.., де киби багълайыджылары вастасынен багъланырлар.

Меселя:Де къомшулар кедер этти, де озюм хасталандым.

Де къар ягъа, де ягъмур сепелей.

Язда къартбабама бараджагъым, я да къартбабам бизге къышта келир.

Сен бу ишни битирмек керексинъ, ёкъса биз сени сеферге алмамыз.

Инкяр тизме муреккеп джумлелер

Инкяр тизме муреккеп джумленинъ къысымларында инкяр манасы ифаделенир. Бойле джумленинъ къысымлары не…, не киби текрарлы багълайыджысы вастасынен багъланып келирлер.

Меселя: Оларнынъ эвинде не ашамагъа аш тапылыр, неичмеге сув.

Тюневинне кок гудюрдеди, неягъмур ягъды.

Не тереклернинъ япракълары къыбырдай, не озендеки сувнынъ шувултысы эшитильди.

Интеллектуаль мешгъулиет

Берильген дежумлелерде баш ве экинджи дередже азаларыны къайд этинъиз.

Сувкъ кузь кельди. Орманда тереклернинъ япракълары сарарды. Къушлар кокте авелене.

Проблем суали.

Эр эки тарафта язылгъан джумлелерни окъунъыз. Оларнынъ грамматик негизлерини тапынъыз. Эр бир джумледе къач грамматик негиз бар?

Шу йылы къар номай ягъды.

Къатты сувукълар олды.

Пек чокъларнынъ инджир тереклери сувукътан гъайып олды.

Шу йылы къар номай ягъды, къатты сувукълар олды, пек чокъларнынъ инджир тереклери сувукътан гъайып олды.

Лексик мешгъулиет.

Сёзлернинъ манасыны анълатынъыз:

- номай

- гъайып олмакъ

- къатты сувукъ

Трансформация

Адий джумлелерден муреккеп джумле япмакъ ве грамматик негизлерни къайд этмек.

-(не) Кунь батты. (ве)

- (не) Денъизде рузгяр котерильди. (къошма тизме джумле)/(инкяр)

-(не) Кузь мевсими кельди. (ве)

- (не) Багъ-багъчаларда берекет джыйылды. (къошма тизме джумле)/(инкяр)

- Сарардылар багъчалар. Учып кетти турналар

IV.Нетидже

1. Джумлелернинъ теркибинде эки я да экиден зияде адий джумле олса – бу муреккеп джумле.

2. Адий джумлелер муреккеп джумледе интонация ве багълайыджылар ярдымынен багъланып келирлер.

3. Языда муреккеп джумле теркибиндеки адий джумлелер бири биринден виргульнен айырылалар

V. Эвге вазифе берюв: 329- иш, 227 с.

VI. Баалав.

Адрес публикации: https://www.prodlenka.org/metodicheskie-razrabotki/119758-sintaksis-slozhnosochinennye-predlozhenija