Ыдыктыг Валентин хуну

Ыдык Валентин хүнү – ынакшааннарныӊ байырлалы

Аныяктарга темалыг шак

Эртирер планы:

1 «Байырлалдыӊ тывылган төөгүзү» – Беседа

2 «Ынакшыл» -деп чүл ол? »– Төөгүлүг чугаалар болгаш аныяктарныӊ бодалдары.

3 «Ындынныг-ла ынакшыл» - Викторина.

Дерилгезинде дараазында чүүлдерни ажыглаар: плакаттарда ынакшыл сөстери, чечектер,чүректерлиг чуруктар биле каастаан хааржакчыгаш (валентинкалар сугар, байыр чедиржиринге ажыглаары биле) .

Чорудуу: 1) Беседа: «Байырлалдыӊ тывылган төөгүзү»

Эки чаагай хүннүӊ амыр-мендизи биле! Ыдыктыг Валентин хүнү, февраль 14 – ынакшааннарныӊ чараш болгаш мөӊге байырлалы-биле силерге байыр чедирип тур бис. Бо байырлалдыӊ тыптып келген төөгүзүн таныштырарын чөшпээреп көрүӊер.

Бо байырлалдыӊ тыптып келгениниӊ дугайында чонда тараан төөгүлер 3-4 аӊгы-даа болза ооӊ кол утказы дөмей – Валентин деп аттыг кижиниӊ чүгле ынакшыл дээш өлгени болгаш ол төөгу ылап-ла амыдыралга болган деп турары болур.Ол төөгүлер биле таныжып көрээлиӊер.

Бурунгу Римге Ыдыктыг Валентин деп 2 кижини римчилер билир турган. Биргизи – аныяк эмчи, хүрээ ажылдакчызы Валентин. Ол кижини Римниӊ императору – Клавдий-2 шаажылап өлурген. Чүге дээрге ол аныяк кижилерни христиан шажынныӊ дүрүмнери биле хүрээге бадыланыштырып, өглеп турганы дээш хилинчектеп шаажылаан соонда чон ол кижини Ыдык Валентин дижип, ооӊөлурткен хүнүн ынакшааннар хүнү кылдыр байырлап эгелээн деп турар. Ийигизин – епископ Тернийский дээр, ол база-ла Валентин деп кижи турган.Ол кижини база-ла бирги Валентин ышкаш хилинчектеп шаажылаан боорда ол-ла 269 (270) чылдыӊ ол-ла хүнүнде Клавдий өлүрген деп турар.

Өске бир төөгуде : Римниӊ императору Клавдий-2 – христиан шажынны хоруп турган, боду аажок дайынзырак, хөй-хөй дайыннарны чорудуп турган, эжелекчи каржы хаан турган. Хөй дайын болуп турганыныӊ түӊнелинден ооӊ армиязыныӊ солдаттары чедишпестеп эгелээн. Ынчангаш аныяк дайынчыларыныӊөгленирин хоруп каан. А христиан шажын ажылдакчызы Валентин, Клавдийниӊүндүрген хоойлузун үреп, аныяк кижилерни Бурган мурнундан өг-бүле болурунга бүдүү дузалажып, чажыды-биле аныяктарны бадылаштырып турган. Ол дээш Валентинни кара-бажыӊга суп, хилинчектеп, шаажылаан. Ол шаажыладыр мурнунда бодунуӊ ынак кижизинге кайгамчыктыг чараш сөстерлиг чагаазын бижээш: «Сээӊ Валентиниӊ» деп адын салган. Ол хүн ынчалдыр Ыдык Валентин хүнү болбушаан, оон бээр аныяктарныӊ ынакшыл чагаазын бижээш, «сээӊ Валентиниӊ» деп ат салыры чаӊчылчаан.

База бир төөгүде: Геласиус деп кижи 496 чылда Римниӊ Папазы турган үеде бо байырлалды тургускан деп турар-даа болза төөгүлер катаптаттынып турар.

Төөгүлер аӊгы-аӊгы болза-даа Валентин деп шажын ажылдакчызы аныяктарныӊ ынакшылын деткип, ынакшыл дээш демисешкенин бо төөгүлер бадыткап арткан.

2) «Ынакшыл» - деп чүл ол? – Төөгүлүг чугаалар болгаш аныяктарныӊ бодалдары.

Ынакшааннар хүнүнүӊ тывылган төөгүзүн билип алдывыс. Ам дараазында «ынакшыл, чүл ол?» деп айтырыывыска кыска харыыларны бээриӊерни диледим.

(5-6 хире аныяктарныӊ харыыларын дыӊнаар).

Силерге улуг орус Башкы В.А. Сухомлинскийниӊ бижээни притчизин номчуп берейн:

«Ынчан мен 15 харлыг турган мен. Күскү ыржым кежээ , салбагар будуктарлыг яблоня дөзүнге олура, дээрже кылыйтыр ужуп үнүп турар дуруяаларны хайгаарап олура:

- Кырган-авай, ынакшыл деп чүл ол? –деп айтырдым. Мээӊ кырган-авам кончуг берге айтырыгларга харыы бээрде , тоолчургу чугааларны ажыглап тургаш харыы бээрин эки билир мен. Бо удаада кырган-авам бодамчалыг болгаш дүвүрел долган карактарында ханы чажыртынган кайгаашкын биле менче көргеш , ынакшыл дугайында тоолчургу чугааны эгеледи.

Шаанда Бурган чер-делегейни бүдүрүп турган үеде, амылыг амытан бүрүзү бодунуӊ салгалын артырып каар кылдыр өөреткен. Эр, херээжен кижилерни шөлге экелгеш, чурттаар чадыржыгашты тутурупөөреткеш, эр кижиге хүүректи, а херээжен кижиге адыш ишти тарааны берип кааш «бо черге чурттаӊар, бодуӊарныӊ салгалыӊарныөстүрер силер. А мен бир чыл болгаш силерниӊ канчаар чурттап турарыӊарны көөр мен» дээш чорупкан.

Бурган бир чыл болгаш бодунуӊ дузалакчызы Гавриилди эдертип алгаш, даӊ бажында хүнүнгелекте кижилерге чедип келген. Чадыр чанында шөлде тараа чаагай өскен, чадырныӊ иштинде чаш уруг удуп чыткан, а кижилери чадыр даштында оруп алган, бирде дээрниӊ ягаан кызыл хаяазынче көрүп, бирде бот-боттарыныӊ карактарынче кайгажып каап орарын көргеш,

Бурган ол ийи кижиниӊ көрүжүнде ооӊ билбези чараш чүүлдү эскерип кааш, коргуп, элдепсинип,

харын-даа ол кижилерге адааргай берген .

Бо кижилерни мен дойдан кылгаш диргизип каан болгай мен, ынчалза-даа оларныӊ көрүжүнде ышкаш чараш чүүлдү мен оларга бүдүрүп берип шыдаваан-на болгай мен, олар ону кайыын тып алганнары ол, чүү деп ындыг хуулгаазын күш апарды –деп Бурган айтыртынып олурган.

- Ол дээрге, ынакшыл-дыр –деп дузалакчы Гавриил аӊаа харыылап берген.

- Ол ынакшыл деп чүү чүвел ынчаш? –деп Бурган айтырага, Гавриил чүгле эгиннерин кыскан.

Бурган эр кижиниӊ чанынга чеде бергеш, ооӊ эктиниӊ кырынга холун салгаш:- мени ынакшыыр кылдыр өөредип каап көрем кижи-деп дилээн. А ол кижизи Бурганны эскербээн-даа,

ооӊ эктиниӊ кырында сээк хонуп алган ышкаш кылдыр сагындырган. Ол кижи бодунуӊ кадайыныӊ карактарынче көрүп олурган. Ону эскербеске Бурган аажок-ла килеӊнеп хорадай бергеш, кижиге мындыг шииткелди берген: - мени ынакшыырынга өөредиксевейн турар-дыр сен, ол дээш бо үеден эгелээш кырып эгелээр сен, бүгү бодуӊ харыксырап , сээӊ чүрээӊге чүү-даа чок болзун. Бажыӊ мээзи, угааныӊ кургап катсын, мелегей болур сен. 50 чыл болгаш кээп көөр мен, ынчан сээӊ карааӊга ынакшыл артар бе. Ынчалдыр кижилерге шииткелин кырган, каржы, өжээнзирек Бурган бергеш чорупкан.

50 чыл эрткен. Бурган биле Гавриил келгеш чүнү көрүп кааныл?

Кижилерниӊ бичии чадырыныӊ орнунда чараш бажыӊ туттунган, ооӊ чоогунда кайгамчык чараш сад өскен, шөлде тараа саглайган, ажы-төл ажылдаан, бичии уйнуктары ногаан оймакта ойнап маӊнашкан, а кырган-ава биле кырган-ача база-ла эртенги хүн херелдерин магадап, бот-боттарынче көржуп каап орар бооп-тур.

Бурган оларныӊ карактарында биеэгизинден-даа артык чараш, күштүг ынакшылды болгаш бот-боттарынга ханы бердиниишкинни эскерип көрүп кааш улам-на хорадап килеӊнээн, «сеӊээ кырып деп чүве эвээш болду бе, сеӊээ мен өлүмнү шииткел кылдыр берип тур мен. Кажан өлүр үеӊ келирге ынакшылыӊ дээш, дириг чурттаар назыныӊ дээш хомудал, муӊгаралга алзы бээриӊге кээп сени көөр мен, ынчан сээӊ ынакшылыӊ чүү чүвеже шилчий бээр эвес » -дээш Бурган чорупкан.

Үш чыл эрткен. Бурган Гавриил дузалакчызы биле келгеш чүнү көргенил?

Бичежек хөөр чанында эр кижи олурган. Ооӊ карактары качыгдал биле долза-даа Бурганга билдинмес кайгамчык чараш күштер кижиниӊ карактарында кажангызындан-даа артык хөйүн эскерип каан. Ол болза кижиниӊ чүрээнден төрүттүнүп турар мөӊге дириг ынакшылдыӊ тураскаалы бооп-тур. Ынчан Бурган кижиниӊ мурнунга дискек кырынга олуруп алгаш мынчаар дилээн:

-О,өндүр кижи! Ол кайгамчык чараш чүүлүӊнү меӊээ берип көр. Чүнү күзей-дир сен, сеӊээ бээр мен, чүг-ле ол чараш чүүлүӊнү берип көр!

- Шыдавас мен. Ону чедип алыры дыка берге, ооӊөртээ чүгле –өлүм. А сен Бурган, мөӊге дириг чурттаар болгай сен- деп кижи харыылаан.

-Ынчаарга мен сеӊээ өлүм чок мөӊге чурттаар аныяк назынны берейн, а сен меӊээ ынакшылды бер-деп Бурган дилээн.

- Чок, ооӊ меӊээ херээ чок. Чүге дээрге өлүм чок мөӊгек чалыы назын ынакшыл биле деӊнеттинмес-деп кижи удурланган.

Бурган кижиниӊ мурнундан туруп келгеш тараалыг шөлде ийи аныяк кижини көрүп каан. Олар база-ла бойдустуӊ чараш-каазын магадавышаан, бот-боттарыныӊ карактарынче улуг ынакшыл биле көржүп турарын эскерип кааш, Бурган холдары биле бажын дуй туда каапкаш, черден кезээ мөӊгези-биле дээрже чорупкан. Ол үеден бээр-ле черниӊ бурганы кижи апарган.

Ынакшыл деп чүве ол хире күштүг, чараш. Ынакшыл – кижиниӊ мөӊге дириг күжү болуп арткан.

Дараазында мындыг төөгулерни сонуургап көрээлиӊерем:

Төөгү 1

Шаанда далай дүвүнден грек судно тывылган. Ийи муӊ чылдар ишти далай дүвүнге чыдып келгеш, судно иштинге чыткан бүгү-ле чүүлдерни суг үреп каапкан болган. Чүг-ле чаӊгыс мөӊгүн билзек кадагалаттынып артып калган болган. Ол кыс кижиниӊ билзээнде «Мен сеӊээ бүгүдезин бердим» - деп каан бижии артып калган. Ол ЫНАКШЫЛ сөстери ийи муӊ чылдарда суг дүвүнге чыткан-даа болза ынакшылдыӊ өлүм чогунуӊ херечизи болуп турар.

Төөгү 2

Археологтар Египеттиӊ фараону Тутанхамоннуӊ хааржаан тып алган. Ол 19 харлыг тургаш чок болган. Өлүрүнүӊ мурнунда бир ай бурунгаар он беш харлыг уруг биле өгленип алган турган.

Чок апаарга дүрүм ёзугаар каас-коя хевин кедиргеш, бажынга алдындан кылган каасталганы кетсип каан болган. Кажан ол каасталганы көдүрүптерге ооӊ адаанда бичии хуулгаазын тодараттынган:ында хову чечектеринден өрээн дээрбекти салып каан болган.Кадын калган ол чечектер алдын биле дөмей кадагалаттынып арткан болган. Фараоннуӊ кадайы ону кетсип кааны билдингир, оларныӊ ынакшылы ол хире кайгамчык чараш болганын ол кадып калган чечектер херечилеп турар.

Төөгү 3

Кайгамчык чараш Нина Чавчавадзе деп уруг 16 харлыг тургаш улуг орус чогаалчы Александр Грибоедовка барып алган. Ийи чыл безин четпээнде Грибоедов Тегеранга өлүртүп каан. Ооӊ хөөрүнге Нина мындыг сөстерни бижип каарын чагаан:- «Сээӊ чуртталгаӊ болгаш ажыл-ижиӊ чоннуӊ угаанынга өлүм чок болуп артып калган. Ынчалза-даа чүү дээш мээӊ ынакшылым сени эрттир чурттаар болганы ол?». Нина ол-ла хевээр ашакка барбаан.

Түӊнел: ынакшыл барынга бүзүревейн чоруур кижилер бар болза, бо төөгүлер, ол ындыг эвес-деп шынзыдып, «ынакшыл оду кыптыга бергенде ол кажан-даа өшпес, өлүм чок» деп бадыткап турар-дыр.

3) «Ындынныг-ла ынакшыл» – Викторина.

Айтырыглары:

1)Ырыныӊ сөстерин чедир тывыӊар:

Каа-Хем биле Бии-Хемниӊ

Каттышканын__________дээр. =(Улуг-Хем)

Каттырышкан оолдуӊ кыстыӊ

Харылзаазын___________дээр =(Ынакшыл)

Бо ырыныӊ автору кымыл? = (Тыва улустуу)

2) Хөөкүй чүрээм дыжын уттуп,

Дүрген-дүрген сога берзе,

Түмен бодал башка тырлып

Көшке ышкаш дойлуп үнзе –

Дүвүреве амыраан сен, ынакшыл-дыр. -

Ынакшаанда ынчап баар чоор.

Бо ырыныӊ сөзү болгаш аялгазын кым деп чогаалчы биле композитор чогаатканыл?

Ырыныӊ адын тывыӊар. = ( Сөзү: С. Сүрүӊ-оолдуу)

=( Аялгазы: В. Сереннии)

= (Ады: Ынакшыл-дыр)

3) Өшпес көс дег ынакшылды

Өлгужемге ырлап каар мен.

Бо одуругларныӊ автору кымыл? Ол чогаалчы дугайында онзагай кандыг медээлерни билир силер? = (Монгуш Баянович Доржу)

= Өвүрнүӊ Солчурга төрүттүнген, Москвада А.М. Горький аттыг литература институдунуӊ Тывадан баштайгы доозукчузу, ынакшылды онзагай чараш үн-биле алгап-мактааны биле «тыва Есенин»

деп шолалатканы онзагай, база Өвүр кожууннуӊ төп ном саӊын Монгуш Доржу аттыг кылдыр адаан.

4) Тыва чогаалда ынакшылдыӊ өлум чогун көргүскен чонда билдингир апарган өзек чогаалдар бар, оларныӊ аттарын болгаш авторларын авторларын адап көрүӊерем.

=В.Ш. Көк-оолдуӊ «Хайыраан бот» (драма шиизи),

=С.Б. Пюрбюнүӊ «Чечек» деп шүлүглели,

=С.Пюрбюнуӊ «Чарылбазым чалыы назын» деп ному,

=Д.О-С. Бегзиниӊ «Өӊнүктер дугайында тоожу»,

=Кодур-оол биле Биче-Кыс дугайында тоол.

Ажыглаан литература:

1) Читаем, учимся, играем.-№11, 2007.- С 73-87

2) Философия любви/сост. А.А. Ивин.-Ч.2: Антология любви. – М.: - 1990.- С.605

3) Доржу, М.Б. Өшпес кезек – оттуг чечек: шилиттинген шүлүк чогаалы.-Кызыл, 2009.-166 с

4) Бадыраа, С. Угулзалар: ырылар чыындызы.-Кызыл, 2006.-С. 37-38

Адрес публикации: https://www.prodlenka.org/metodicheskie-razrabotki/34346-ydyktyg-valentin-hunu