Урочы темæ: «Цардæн тас куы уа, рæсугъдæй хъуамæ раттай уæд дæ уд!» Плиты Грисы балладæ «Авд цухъхъайы» мæ гæсгæ. 8 кълас

Муниципалон бюджетон иумæйагахуырадон уагдон

Дегъуаты В.М. номыл 38-æм ( бирæвæрсыг) астæуккаг иумæйагахуырадон скъола

Урочы темæ:«Цардæн тас куы уа, - рæсугъдæй хъуамæ раттай уæд дæ уд!» - Плиты Грисы балладæ

«Авд цухъхъайы» - мæ гæсгæ.

8 кълас

Ирон ӕвзаг ӕмӕ литературӕйы ахуыргӕнӕг

Кцойты Зæлинæ

Урочы нысантæ:

1. Аив литературон уацмысы фæрцы ахуыргæнинæгтæм æвзæрын кæнын уарзондзинад Райгуырæн бæстæмæ. Хъæбатыр хæстонæн, нæ кадджын хистæртæн, ныййарджытæн сæ аргъ кæныныл ахуыр кæнын.

2. Ныхасы рæзтыл, аив кастыл бакусын. Ахуыргæнинæгтæм рæзын кæнын тырнындзинад се’нкъарæнтæ сфæлдыстадон куысты равдисынмæ.

Урочы фæлгонц:

Презентативон æрмæг, нывтæ, докладтæ, зарджытæ, интерактивон фæйнæг.

Урочы эпиграф:

Фыдыбæстæ уæ дзырды сæр куы уа, -
Фыццаг ныхас – иу мард хæстонтæн раттут.

( Ю. Марцинкявичюс )

Хъуысы зарæг «День Победы»

Ахуыргæнæджы разныхас:

Цæудзысты бонтæ, азтæ, иу фæлтæр ивдзæн иннæйы, фæлæ сæрибархæссæг хæстоны сгуыхтдзинад, йæ ном æнустæм цæрдзæнис адæмты зæрдæты.

70 азы бæрзæндæй ракаст цытджын Уæлахизы бон – Уæлахизы бæрæгбон!

Цин æмæ цæссыджы бæрæгбон!

Ирыстоны, æвæццæгæн, иу хæдзар дæр нæ разындзæн ахæм, æмæ кадджын Уæлахизы бон йæ фæрнджын фынгыл æртæ чъирийы фарсмæ дыууæ кæрдзыны чи не’рывæрдзæн æдзард хæстонты рухс нæмттæ ссарынæн.

Ничи ферох, ницы ферох…

Уæдæ , мах дæр, сывæллæттæ, Стыр Уæлахизы боны къæсæрыл чысыл нæ сæртæ æркъул кæнæм æмæ нæ абоны урочы сæ рухс ном ссарæм.

Ахуыргæнæджы фарст:

- Куыд уæм кæсы, сывæллæттæ, абон нæ урочы цæуыл дзурдзыстæм, кæй кой кæндзыстæм?

Скъоладзауты дзуапп:

- Абон нæ урочы дзурдзыстæм Фыдыбæстæйы Стыр хæсты тыххæй.

Ахуыргæнæг:

Раст зæгъыс, нæ урочы ныхас уыдзæн хъæбатыр хистæрты æгæрон æхсарыл, тыхджын патриотизмыл, адæймаджы кад æмæ намысыл, ныййарæджы трагедион хъысмæтыл Фыдыбæстæйы стыр хæсты.

Хъуысы зараг «Священная война»( В. Лебедев-Кумач )

Ахуыргæнæг:

Хæст…Хæрз цыбыр, фæлæ уæззау дзырд. Зæрдæ ныккæрзы, уæнгтæ баризынц, сæрыхъуын арц сбады æрмæст йæ коймæ дæр.

1941аз…22 июнь...Æвæццæгæн уыцы сæрдыгон райсом алчи куывта амондджын бонмæ,алчи æнхъæлмæ касти боны хорзæхма. Фæлæ цард мæнгард у. Фыдбылыз кæцай кæсы, уый ничи зоны . Æмæ æрвнæрæгау нæ бæстæйыл азæлыд :» Райдыдта хæст!»

Кæй зæгъын æй хъæуы, ирон адæм дæр, иннæ адæмтау, сæ тых ,сæ хъару сарæзтой знаджы ныхмæ.

Хæдзармæ лæвæрд æрмæг сбæрæг кæнын

- Абонмæ уын лæвæрд уыдис бацæттæ кæнын цыбыр проектон-иртасæн куыстытæ. Дыууæ къордæн дæр лæвæрд æрцыдис темæтæ.Равзæрстам алы къордæн дæр разамонджытæ, æмæ сын ныхасы бар дæттæм.

Скъоладзау: - Мах бацæттæ кодтам мультимедион презентаци æмæ хъусынгæнинаг.

Нæ куысты темæ у:

«Зæххыл цы стырдæр тох æрцыд, гъе уым ирон туг дæр ныккалд!» (Плиты Грис)

Нæ ныхас райдайдзыстæм Мыртазты Барисы ныхæстæй:

- Цом та гæрзифтонгæй мах дæр

Хæсты быдырмæ фæдисæй!

Скæнæм хъæбатырдзинадыл

Адæмæн ахсджиаг кадæг.

Ахæм æмæ æндæр тохмæ сидæг ныхæстимæ цыдысты ирон адæм тохы быдырмæ. Уыдон «дыккаг дунеон хæсты сæхицæн самадтой лæгдзинады æмæ намысы æрттивгæ гæнах»…( Дзуццаты Х-М.)

( Проектон æрмæг: хъусынгæнинаг,презентаци, зарæг)

Дыккаг къорды проектон куыст

- Махæн та нæ проекты темæ у: «Хорзæй баззай, Ир!»

Нæ ныхас уыдзæнис йæ зарæг æрдæгыл чи фæуагъта æмæ фыдбоны фæндагыл чи атындзыдта, уыцы зынгхуыст хæстон поэттыл.

Ирыстон,мæ уарзон ныййарæг,

Нæ хæхтæм куы бырста ызнаг,

…Фæуагътон уæд фæндыр рæстæгмæ, Рæстæгмæ фæуагътон мæ зард,-

Мæ къухмæ æз райстон мæ гæрзтæ,

Æз райстон мæ топп æмæ кард. ( Кочысаты М.)

Николай Тихонов фыста: «Место писателя в Великой Отечественной войне предопределено тем оружием, каким он владеет. Это оружие-слово».

Фæлæ уый афтæ æмбаргæ нæу, æмæ поэттæ бадтысты æмæ, иуварсæй кæсгæйæ, æмдзæвгæтæ фыстой. Нæ, хæстхъом чи уыд, уыдон иннæ хæстонтау сæ къухмæ райстой хæцæнгарз æмæ знагæн хастой мæлæт.

Фæлæ иннæ хæстонтæй уæлдай, поэттæ æххæст кодтой æндæр хæс дæр, тох кодтой сæ айвадон курдиаттæй»( Дзуццаты Х-М.)

( Проекты æрмæг: хъусынгæнинаг, мультимедион презентаци, зарæг«Плиты Иссæ», киноныв )

Ахуыргæнæг: Тынг хорз бацæттæ кодтат уæхи нæ урокмæ . Цы æрмæг æрæмбырд кодтат,уый уыд тынг мидисджын, æмæ дзы раст спайда кодтат.

-Загъут-ма, мæнæ цы хæстон поэтты кой ракодтат,уыдонæн сæ уацмысты сæйраг хъуыды цавæр у?

Дзуапп: -Хæстон темæйыл фыст уацмыстæй кæцыфæнды дæр æвдисы хæсты æвирхъау цаутæ. Уацмысы автор дзуры хæсты ныхмæ.

Ахуыргæнæг: - Раст зæгъыс. Алы фыссæг дæр йæ уацмысы кад кæны лæгдзинадæн , фæразондзинадæн,ома адæймаджы удыхъæды хуыздæр миниуджытæн. Сæ хъайтартæ уый тыххæй нæ тох кодтой , æмæ ордентæ райсой,хъæбатыры ном сыл сæвæрой. Салдат тох кæны хæсты ныхмæ. Уымæн æмæ хæст лæгмар у, антигуманон фæзынд. Адæймаг та райгуыры цæрынæн.

Æркæсæм ма мæнæ ацы рæнхъытæм:

(Интерактивон фæйнæгыл равдисын)

«Бой идет святой и правый,

Смертный бой не ради славы-

Ради жизни на земле»

( А Твардовский)

«Сæрибары сæрвæлтау райсин мæлæт,

Мæ цард дæр нывонд у мæ Ирæн,

Цы лæг тæрса тохы,уый авд дæлдзæх уæд!

Хæстон у, æндон у мæ лирæ.

(Абайты Бекызæ)

«Хæст лæгмар у,

цард та дзы - æнуд,

Тугæмхæццæ уæнгты

уайы сурхид…

Адæм,цæнгтæ бафистæг

кæнут,

Æмæ хæстæн бахæцæм

йæ хурхыл!

( Плиты Грис)

Ахуыргæнæджы фарст: - Фыдыбæстæйы Стыр хæсты темæйыл цавæр уацмыстæ ныффыста Грис?

Дзуапп: - 1995 азы Грисæн мыхуыры рацыд æмдзæвгæты æмбырдгонд «Атака». Ис дзы æмдзæвгæтæ : «Ма ку», « Фæраз салдат», «Акъоппы», «Хæцæны», «Салдаты цæссыгтæ».

Фарст:-Цæмæй бæрæг у Грис æцæг патриот у, уый ?

Дзуапп: -Йе’мдзæвгæ « Уæлахизы кадæг»- ы фыссы:

- Зæххыл рæсугъд цæрынæн фидар

Дыууæ стыр ныфсы ис лæгæн:

Фыдыбæстæ æмæ сæрибар,-

Циу цард æнæ сымах? – Ингæн.

Ахуыргæнæджы фарст: -Цæмæй бæрæг у,поэт Райгуырæн бæстæйыл гадзрахатæй никуы рацæудзæн, уый?

Дзуапп: -Уый бæрæг у йе' мдзæвгæтæй:

«Хæстæн йæ тæккæ тъыфылмæ бырсдзынæн,

Кардыл фыдгулы туг не суыдзæн хус,

Иры сыгъдæг ном нæ фегад кæндзынæн,

Цалынмæ судза мæ цæстыты рухс».

(«Ма ку»)

Ахуыргæнæджы хатдзæг: - «Фыссæг, фыссæг уæд уыдзæн, æмæ адæмы фарнæн куы куса»,- загъта Грис.Æмæ, бæгуыдæр, Грис цард æмæ куыста адæмæн, адæмы фарнæн. Афтæ куы нæ уыдаид, уæд нæ равзæрдаид æппæт ирон адæмы зæрдæтæ цы уацмыс фæриссын кодта, уый- йæ балладæ «Авд цухъхъайы».

Фарст:-Цы хонæм балладæ та?

Дзуапп: - Бальяре- италиаг æвзагæй æрбайсгæ дзырд, амоны кафын. лада у чысыл сюжетон æмдзæвгæ фантастикон, историон кæнæ хъæбатырон мидисимæ.

Ахуыргæнæджы фарст: - Цы равдыста Грис балладæ «Авд цухъхъайы»?

Дзуапп: - Грис баллада «Авд цухъхъайы» равдыста æфсымæры хъæбатырдзинад, сæ кадджын мæлæт æмæ сæ ныййарæг мады æвирхъау уавæр Фыдыбæстæйы Стыр хæсты рæстæг.

Ахуыргæнаджы фарст: - Цы цастæй кæсы поэт йæ уацмысы хъайтартæм?

Дзуапп: - Поэтæн йæ зæрдæ тынг фæрыст Газданты авд зынгхуыст æфсымæртыл, сæ ныййарæг мадыл. Сæ æвирхъау уавæр сын афтæ тынг банкъардта, æмæ йе стыр курдиаты фæрцы, айвадон мадзалттæй арæхстджынæй пайда кæнгæйæ, сарæзта тыхджын фæлгонцтæ.

Ахуыргæнæг: - Грис ма арæхсджынæй спайда кодта балладæйы миниуджытæй Гæздæнты авд æфсымæры æмæ сæ ныййарæг мады уæззау уавæр равдисынæн. Курдиатджын поэт, стыр зæрдæйы хицау уæвгæйæ, Грисмæ уыдис диссаджы поэтикон миниуæг – раздæр иу фæхъуырдухæн, фæхъынцъым кодта йæхинымæр. Стæй-иу йæхи бауырнын кодта, цæуыл фысдзæн, уый æцæгдзинадыл. Фæстагмæ-иу равзæрд уацмыс дæр.

( Ахуыргæнæг дзуры балладайы равзæрд, йæ цардæмбал Дзугкойты Афæсса йæ куыд радзырдта, афтæ).

Хъуысы æнкъард цагъд…

Ахуыргæнинæгтæ аив кæсынц текст Мæхæмæты ныхæсты онг.

( Инсценировкæйы хуызы)

Ахуыргæнæджы фарст: - Цавæр уавæрты фæмард сты иннæ æфсымæртæ та?

Скъоладзауты дзуапп: - Алчидæр сæ фæмард хъæбатырæй. Райгуырæн бæстæ знагæй бахъахъхъæнын банымæдтой сæ сæйрагдæр хæсыл: Æгаддзинад сæ иудæр йæ сæрмæ не’рхаста. Алчидæр сæ йæ царды фæстæг минут архайдта лæгдзинад равдисыныл, хъæбатырæй амæлын.

Скъоладзаутæ радыгай кæсынц алы æфсымæры тыххæй дæр.

Ахуыргæнæджы фарст: - Цæмæн зæгъы Махарбег «Хæсты хорзæх æмæ кадæй æз æнæнымад куы дæн?

Дзуапп: - Махарбег уацары барæй радта йæхи Клесты фсадма, цæмæй ма йæ царды фæстаг сахат знагæй йæ маст райса.

- Худинаджы бæсты, -

загътон, -

………………………….

Æмæ уымæн дæн æнкъард…

Ахуыргæнæджы фарст: Куыд бантыст поэтæн ныййарæг мад æмæ йæ авд хъæбулы æвирхъау хъысмæт равдисын?

Дзуапп: Поэт спайда кодта балладæйы миниуджытæй тынг дæсныйæ, ома, фæлхатгонд рæнхъытæй:

Мад ын ныр йæ цухъхъа

дауы

Æмæ хус цæстæй лæууы…

Аинæг сау фæрчытæй хауы,

Арв цыхцырджытæй кæуы.

Фарст: - Цавæр аивадон мадзæлттæй пайда кæны поэт йæ балладæйы?

Дзуапп:- Поэт арæхсджынæй спайда кодта алыхуызон аивадон мадзæлттæй. Зæгъæм, эпитеттæй: «сау рыг», «уынгæг бон», «ныллæг хæдзары», «фыдбоны балцы», «цæринаг авд хъæбулы» æмæ æнд.

Олицетворенитæй: «Бонгай хæст куы фæци давд», « Арв цыхцырджытæй кæуы», «Джихæй цухъхъатæ кæсынц» æмæ æнд.

Барæнтæй: «ингæнау ныссабыр къæс», «фатау смидæг дæн» æмæ æнд.

Фарст -Уæдæ балладæйæн йе’взаг та цавæр у?

Дзуапп:- Балладæйы ‘ взаг у аив, хъæздыг, æлвæст æмæ æнцон æмбарæн.

Ахуыргæнæджы фарст: - Цы цæстæй кæсы Грис хæстмæ?

Дзуапп:Хæст Грисæн у æнæуынон. Уымæн æмæ хæст лæгмар у. Знаджы хоны «сырд», «фыдгул», знæгтæн у æгъатыр.

Фарст:- Цæмæн схуыдта Грис йæ уацмыс «Авд цухъхъайы»?.

Дзуапп:- Гæздæнты æфсымæртæ авдæй дæр бацарæфтыд сты Фыдыбæстæйы Стыр хæсты азарæй. Ницыуал баззад ныййарæгæн йæ фырттæй сæ цухъхъаты йеддæмæ. Фæлæ кæд сæхæдæг фесæфтысты, уæддæр сæ хъайтары ном, сæ кад æмæ намысы кой баззайдзæн æнусмæ:

- Æмæ кадимæ нæ фæстæ

Зарæг анæрдзæни дард,-

Мах хæларæй радтам бæстæн

Авд æфсымæрæй нæ цард!

Ахуыргæнæджы фарст: - Куыд æвдыст æрцыд бæлладæйы ныййарæг мады уæззау уавæр?

Дзуапп: - Поэт арæхстджынæй спайда кодта, ныййарæг мады уæззау уавæр равдисынæн æххуыс чи у, ахæм бæлвырд дзырдтæй : «баззад афтидæй сæ мад», «ингæнтæ дæр афтид», «цухъхъаты дæр удтæ нæй», «цухъхъатимæ дзуры», «æрхæндæгæй дзыназы», « уый ран де знаг дæр фæуæд!»

Фарст:- Мады æгæрон уарзондзинад та куыд æвдыст æрцыд балладæйы?

Дзуапп:-Мад йæ фырттимæ дзургæйæ алкæмæн дæр ссары бæлвырд æмæ фæлмæн ныхæстæ: «мæ рогбазыр цæргæстæ», «уæ мæ фыццаг хур», «мады 'нхъæлцау», «ды хъуытаз хъæлæс уыдтæ», «чиныгуарз Махар», «мæ дыууæ фаззон хуры», «мæ уарзондæр Хасан».

Ахуыргæнæджы фарст: Цы цæстæй кæсынц æфсымæртæ та сæхæдæг сæ мадмæ?

Дзуапп: - Уыдон сæ ныййарæгыл сты æнувыд. Сæ ныхас мадимæ у фæлмæн.

Æфсымæрты хистæр ыл сагъæс кæны:

«Мæ хæстæфхæрд ныййарæг,

Мæнæй фæдæ æдарæг…»

Æфсымæртæй алчидæр йæхи хъахъхъæны ныййарæг мады зæрдæхудтæй. Иу дæр сæ йæ сæрмæ тæппуддзинад не’рхаста æмæ йæ цард нæ бавгъау кодта Райгуырæн бæстæйы сæраппонд. Ныййарæг мад сын у зынаргъ, Райгуырæн бæстæ – амондджын.

Ахуыргæнæг: Нæмыг куы атæхы, уæд сæмбæлы, фыццаджыдæр, мады зæрдæйыл. Зæрдæйы хъæдгæмттæ та æрæгмæ дзæбæх кæнынц. Ныййарæгæн йæ хъæбул нæ мæлы, йæ фæстаг сулæфты онг дæр цæры йæ зæрдæйы.

Ахуыргæнæджы фарст: - Ныр та ма бафæлварут видео фарстæн дзуапп раттын.

(Ахуыргæнæг æвдисы Ирыстоны цыртдзæвæнтæй цалдæр)

Хæс: Базонын кæм ис цыртдзæвæны бынат æмæ кæй номыл æвæрд æрцыд:

Скъоладзауты дзуæппытæ:

Хъуысы Ян Френкель æмæ Расул Гамзатовы фыст зарæг «Журавли».

Ахуыргæнæг: Зары Марк Бернес йæ фæстаг зарæг «Хърихъуппытæ».

Марк Бернесæн уый уыд йæ фæстаг зарæг. Фæлæ зарæг нæ аскъуыдис æрдæгыл. Скульптор Санахъоты Сергеймæ равзæрын кодта сусæг хъуыды.

Уый Гæздæнты æфсымæрты ном сæнусон кæныны тыххæй сæ равдыста хърихъуппыты хуызы.

Интерактивон фæйнæгыл æвдыст цæуынц æмбисæндтæ:

1. Æгады бæсты - мæлæт хуыздæр.

2. Æнусон цардæй æнусон кад - хуыздæр.

3. Æнæ Фыдыбæстæ – æнæ базыр циу.

4. Райгуырæн бæстæ адджын у.

5. Хæсты бонты сгуыхтæн йæ кад мыггагмæ цæры.

6. Цард цыбыр у, фæлæ дæ хорз ном уæлæуыл ныууадз.

Фарст: Цавæр темæ иу кæны ацы æмбисæндты?

Скъоладзауты дзуæппытæ:

- Райгуырæн бæстæма уарзондзинад;

- Ирон лæджы кад бæрзонддæр кæнын;

- Намыс æмæ сæрыстырдзинад.

• Рефлекси

Фарст: Абоны урокæй уæхицæн цы райстат, цавар хæстæ арæвæрдтат уæ размæ?

Скъоладзауты дзуæппытæ: Махæн не’ ппæты хæс дæр у, нæ зынгхуыст хæстонтæ сæ хъарм тугæй цы райгуырæн зæхх балхæдтой, уый бахъахъхъæнын, ног фыдбылыз зæххыл ма ‘руадзын, хæлардзинад æмæ сабырдзинадыл тох кæнын. Нæ абоны сабыр цард нын кæй руаджы ис, уыцы æдзард хæстон хæбатырты рухс ном ма ферох кæнын, уыдоны аккаг фæдонтæ суæвын.

• Скъоладзаутæн бæрæггæнæнтæ сæвæрын.

• Хæдзармæ куыст: 1. Балладæ «Авд цухъхъайы» аив кæсын;

2. Æфсымæртæй иуы ныхæстæ зæрдывæрдæй сахуыр кæнын.

• Скъоладзаутæн арфæйы ныхæстæ зæгъын.

Адрес публикации: https://www.prodlenka.org/metodicheskie-razrabotki/513637-urochy-tem-cardn-tas-kuy-uarsugdj-huam-